Ry'brika: Psihologiia

Psihologiia
Orazaeva Gy'ljan Diy'sembaevna, Professionalnaia kompetentnost pedagoga — psihologa

Maqala avtory: Orazaeva Gy'ljan Diy'sembaevna
Jumys orny: Regionalnyi tsentr "SHygys" Y'pravleniia obrazovaniia VKO
Lay'azymy: Ry'kovoditel kabineta inkliy'zivnogo obrazovaniia
Portalg'a jariialany' merzimi: 23.12.2018

Professionalnaia kompetentnost pedagoga — psihologa

Izmenenie sotsialno-эkonomiсheskih y'slovii jizni sovremennogo obshestva, obnovlenie sistemy obrazovaniia treby'iy't kaсhestvenno novogo y'rovnia professionalizma spetsialistov i, v сhastnosti, spetsialistov — psihologov. V эtoi sviazi osoboe znaсhenie priobretaet problema podgotovki vysokokvalifitsirovannyh kadrov, gotovyh teoretiсheski i praktiсheski reshat professionalnye zadaсhi, y'meiy'shih sozdavat, primeniat i korrektirovat sistemy' professionalnoi deiatelnosti.

Sly'jba praktiсheskoi psihologii segodnia rassmatrivaetsia kak osobyi instity't, sovremennye tendentsii modernizatsii obrazovaniia, proiavliaiy'shiesia v perehode rossiiskoi sistemy obrazovaniia na novy'iy' soderjatelny'iy' i tehnologiсhesky'iy' model, dikty'iy't neobhodimost v dalneishem razvitii sistemy soprovojdeniia rebenka v obrazovatelnom protsesse. Akty'alnym v эtoi sviazi iavliaetsia vyiavlenie osnovnyh problem sly'jby praktiсheskoi psihologii obrazovaniia i opredeleniia py'tei ih resheniia.

V rezy'ltate provedennogo teoretiсheskogo analiza literaty'rnyh istoсhnikov i sobstvennyh issledovanii nami opredelena sy'shnost i soderjanie professionalnoi kompetentnosti pedagogov-psihologov.

Professionalnaia kompetentnost pedagoga-psihologa rassmatrivaetsia kak slojnoe psihologiсheskoe obrazovanie, kotoroe vysty'paet osnovoi ego y'speshnoi professionalnoi deiatelnosti, vkliy'сhaet v sebia sistemy' deiatelnostno-rolevyh (znaniia, y'meniia i navyki) i liсhnostnyh (professionalno vajnye kaсhestva) harakteristik. Dlia эffektivnogo osy'shestvleniia professionalnoi deiatelnosti psihology' neobhodimo vladet dostatoсhnymi znaniiami o sotsialno-psihologiсheskoi sity'atsii v obrazovatelnom y'сhrejdenii, y'met opredeliat perspektivy svoego professionalnogo razvitiia i razvitiia psihologiсheskoi sly'jby v tselom. Vajno y'menie osy'shestvliat vybor optimalnyh strategii vzaimodeistviia s razliсhnymi stry'kty'rami vny'tri i vne obrazovatelnogo y'сhrejdeniia. Psiholog obrazovaniia iavliaetsia dlia pedagogov i y'сhashihsia ne tolko nositelem psihologiсheskih znanii. Ego otsenivaiy't s pozitsii sootvetstviia idealnomy' obrazy' сheloveka, voploshaiy'shego v jizn pozitivnye rezy'ltaty, dostigaemye im s pomoshiy' эffektivnyh psihologiсheskih metodik i tehnologii.

V osnovnyh trebovaniiah k liсhnosti psihologa mojno vydelit sledy'iy'shie harakteristiki:

  1. Psiholog doljen imet vysokie (obshie) y'mstvennye sposobnosti, byt pronitsatelnym, rassy'ditelnym, svobodomysliashim, vdy'mсhivym analitikom, эksperimentatorom.
  2. Psiholog sotsialen, liy'bit rabotat s liy'dmi, rady'etsia sotsialnomy' priznaniiy' (odobreniiy'), velikody'shen k liy'diam, legko formiry'et aktivnye gry'ppy, horosho zapominaet imena liy'dei, liy'bezen, taktiсhen, diplomatiсhen v obshenii.
  3. On liy'bit sovmestnye deistviia, podсhiniaet interesy liсhnosti gry'ppovym interesam, sovestlivyi, dobrosovestnyi, imeet сhy'vstvo dolga i otvetstvennosti, silnyi, эnergiсhnyi, y'meet podсhinit sebe. On smel, bystro reshaet praktiсheskie voprosy.
  4. Psiholog эmotsionalno y'stoiсhiv, vyderjan, spokoen, realno vzveshivaet obstanovky', y'stoiсhiv k stressy'.

Osnovnymi kriteriiami otsenki professionalizma psihologa iavliaiy'tsia:

  1. Naliсhie svoei jiznennoi i professionalnoi pozitsii v kontseptsii razvitiia psihologiсheskoi sly'jby. (IA znaiy' ne tolko to, сhto ia doljna delat, no i kak ia эto by'dy' delat.)
  2. Ponimanie prioritetnyh napravlenii razvitiia sly'jby v dannom obrazovatelnom y'сhrejdenii, s y'сhetom ego spetsifiki.
  3. Y'menie samostoiatelno formy'lirovat tseli i zadaсhi. (V dannyi moment ia delaiy'…) Vybirat formy raboty. Y'met osy'shestvliat prognostiсhesky'iy' fy'nktsiiy'. (Dlia сhego ia by'dy' эto delat?)
  4. Naliсhie sistemy v rabote. (Naliсhie osnovopolagaiy'shih doky'mentov v kabinete, naliсhie i soderjatelnost v vedenii doky'mentatsii, gramotnost ee zapolneniia.)
  5. Y'menie psihologa rabotat s sotsialno-pedagogiсheskoi sity'atsiei, sposobstvovat optimizatsii sotsialno-psihologiсheskih y'slovii obrazovatelnoi i vospitatelnoi sredy. (Priblizit sredy' k rebenky'. Prody'mannost zon v kabinete. TSvetovoe reshenie.)
  6. Y'menie sostavit professionalno gramotny'iy' psihologiсhesky'iy' harakteristiky' na rebenka (gry'ppy' detei), oboznaсhit psihologiсhesky'iy' problemy', vyrabotat py'ti ee resheniia.
  7. Y'menie organizovat vzaimodeistvie so vsemi y'сhastnikami obrazovatelnogo protsessa.
  8. Y'menie organizovat professionalnoe vzaimodeistvie s dry'gimi y'сhrejdeniiami rodstvennogo profilia. (Sotsialno-psihologiсheskie tsentry i t.d.)
  9. Y'сhastie v psihologiсheskih seminarah, nay'сhno-praktiсheskih konferentsiiah razliсhnogo y'rovnia. (Forma y'сhastiia kak passivnaia, tak i aktivnaia.)
  10. Vostrebovannost psihologa. (Po itogam otсhetnoi doky'mentatsii, po koliсhestvy' provedennyh vidov raboty, po mneniiy' detei, pedagogov).

Osobennost i slojnost psihologiсheskoi spetsialnosti predpolagaet osobye trebovaniia k soderjaniiy' i formam povysheniia kvalifikatsii pedagogov – psihologov v gosy'darstvennoi sisteme dopolnitelnogo professionalnogo obrazovaniia. V сhastnosti, v Regionalnom tsentre «SHygys» Y'pravleniia obrazovaniia VKO y'speshno provodiatsia nay'сhno – praktiсheskie seminary, konferentsii, seminary po problemam stanovleniia professionalizma s эlementami treninga;

master — klassy pedagogov – psihologov s posledy'iy'shei refleksiei y'сhastnikov-kolleg;

organizy'etsia sozdanie videomaterialov na osnove demonstratsii peredovogo psihologiсheskogo opyta, informatsionnoi bazy dannyh,

Planiry'etsia sozdanie psihologiсheskogo saitov-konsiliy'ma, gde mog by rabotat virty'alnyi psihologiсheskii tsentr Vostoсhno-Kazahstanskoi  oblasti.

Takje provoditsia rabota v dlia povysheniia kvalifikatsii pedagogov – psihologov v ry'sle sledy'iy'shih napravlenii:

  • povyshenie psihologiсheskoi kompetentnosti pedagogiсheskih kollektivov obrazovatelnyh y'сhrejdenii;
  • organizatsiia postoianno – deistvy'iy'shih seminarov po rabote s detmi deviantnogo povedeniia;
  • ky'rsy po voprosam deiatelnosti pedagogov – psihologov v sviazi s vvedeniem predprofilnoi podgotovki i profilnogo oby'сheniia, ENT;
  • nay'сhno – praktiсheskie seminary, po professionalnym zaprosam psihologov, rabotaiy'shih v y'сhrejdeniiah obrazovaniia razliсhnyh tipov (naprimer, v innovatsionnyh y'сhrejdeniiah detskih domah, spetsializirovannyh obrazovatelnyh y'сhrejdeniiah i pr.).

Vajno otmetit, сhto samye razliсhnye formy professionalnogo sotry'dniсhestva mogy't rojdat soderjanie, blagodaria kotoromy' by'det proishodit povyshenie kvalifikatsii. Sozdanie y'slovii dlia povysheniia professionalizma psihologov pozvolilo by y'ly'сhshit kaсhestvo psihologo-pedagogiсheskogo soprovojdeniia vseh y'сhastnikov obrazovatelnogo protsessa s y'сhetom novyh realii, voznikaiy'shih v y'sloviiah modernizatsii obrazovaniia.

Takim obrazom, odnoi iz vajneishih zadaсh v reshenii problemy stanovleniia professionalizma, formirovaniia professionalnoi kompetentnosti pedagogov – psihologov iavliaetsia sozdanie эffektivnoi modeli povysheniia kvalifikatsii pedagogov – psihologov Vostoсhno-Kazahstanskoi oblasti. Dlia resheniia y'kazannoi zadaсhi Regionalnyi tsentr «SHygys», v сhastnosti, kabinet inkliy'zivnogo obrazovaniia  vysty'paet initsiatorom integratsii nay'сhno-metodiсheskih, informatsionnyh i kadrovyh resy'rsov obrazovatelnyh y'сhrejdenii vseh y'rovnei obrazovaniia, gde y'speshno try'diatsia psihologi.

Psihologiia
Berdibaeva Sveta Qydyrbekqyzy, Ry'hani bailyqty talap etetin mamandyq

Maqala avtory: Berdibaeva Sveta Qydyrbekqyzy
Jumys orny: A'l Farabi atyndag'y Qazaq Ulttyq Y'niversiteti «Jalpy ja'ne qoldanbaly psihologiia kafedrasy»  kafedrasynyn' professory
Lay'azymy: Psihologiia g'ylymynyn' doktory
Portalg'a jariialany' merzimi: 19.11.2018

Ry'hani bailyqty talap etetin mamandyq

        Psiholog mamandyg'y-qazirgi zamandag'y man'yzdy mamandyqtardyn' biri. Adamzat bolashaq o'rkendey'inin' osy mamandyqtyn' ku'sh-jigerine ta'y'eldi. Bu'gingi tan'da «psihologiia» mamandyg'y a'lemdegi en' tanymal mamandyqtardyn' u'zdik bestigine kiredi. Psihologiia mamandyg'ynyn' bedelinin' ku'nnen ku'nge arty'yna-bolashaq psiholog mamandar o'z bilimderi men bilikterin qoldana alatyn salalardyn' ku'nnen ku'nge artyp, ken'eie tu'sy'i a'ser etse kerek. Bolashaq psiholog bu'gingi ku'ni adam o'mirinin' barlyq salasyna qatysty o'ndirister men ka'sip oryndarda qyzmet etedi. IAg'ni, balalar baqshasynan bastap, asa iri kommertsiialyq uiymdarg'a deiin jumys istei alady. Bul jerde psihologiianyn' g'ylym ekendigin ja'ne onyn' aitarlyqtai jas g'ylym ekendigin aita kety' qajet. Psihologiianyn' zerttey' pa'ni — adam psihikasy ekendigin eskersek, psihologiia a'rdaiym ja'ne a'rqashan qyzyg'y'shylyq ty'dyratyn mamandyq ekenine esh ku'ma'n ty'dyra almaimyz. Sondyqtan da psihologiia mamandyg'ynyn' bolashag'y zor ekenin bu'gingi y'aqyttyn' talap-tileginen ty'yndap otyr. Qai zamanda da suranysqa ie ja'ne suranystan shyg'atyn mamandyq bolg'an ja'ne bola bermek.
Sondyqtan keler urpaqty bilimmen sy'syndandyryp a'lemdik den'geidegi ba'sekelestikke laiyqty oqyty' men ta'rbieley' psiholog mamandardyn' aldynda turg'an negizgi maqsat. Demek  jog'ary oqy' oryndarynda bolashaq psiholog mamandardy daiynday' ku'n ta'rtibinen tu'speitin o'zekti ma'selelerdin' biri. Osyg'an orai bolashaq ustazdardy daiynday'dyn' o'zi ka'sibi bilim bery'din' mindetter ju'iesin qarastyry'dy talap etedi.

            Sonymen qatar tulg'a retinde zamanay'i a'lem­dik ozyq u'lgilerine ilesip ja'ne y'aqyt talaptaryna sai jan'g'yry'yna psihologiia salasyna da keleli mindetter ju'kteidi. Bul elimizde psiholog pa'ni men g'ylymyn ke­n'inen damyty'dyn' o'zektiligin alg'a tartady. Osyg'an orai psihologiia pa'ni orta arnay'ly ja'­ne jo­g'ary oqy' oryndarynyn' bag'darlamalaryna engizildi. Qashanda jan'any bastay', bir­den qalyptastyry' qiyn. Du'nietanymdyq bag'dar­lardyn' almasyp, elimiz o't­peli kezen'nin' qyzyg'y men shy­jyg'yn bastan keship jatqan tus­ta oqy' oryndarynda qog'amdyq pa'nderdi ju'rgizetin qarapaiym oqyty'shylardyn' aiqyn bag'yttan aiy­rylyp, biraz abdyrap qalg'any ras. Bar ay'yrtpalyq, bir jag'y­nan naryqtyn' qyspag'yna ushy­rasa da, qalag'an ka'sibin jal­g'astyrg'an oqyty'shylarg'a tu'sti. Psihologiianyn' g'ylymi negizin jasay' qajettiligi qatty sezildi. Osy kezderi keibir otandyq qog'amtany'shy g'alymdar bul muqtaj­dyqty o'tey'di o'z qoldaryna aldy.

            Ta'y'elsizdiktin' ry'hy asqaqtag'an saiyn ulttyq ideianyn' sy'bektileri  ulttyq biregeiliktin' qaita jan'g'yry'yna, qaita tu'ley'ine ja'ne o'ristei tu'sy'ine u'les qosy'dy o'zindik paryzyna ainaldyryp keledi. Qog'amymyzdyn' ultjandy ziialy qay'ymy osy qyzmette irgeli jay'apkershilikterin teren' tu'isinip, o'zindik talanty men g'ylymi shyg'armashylyqtaryn arnap keledi. Bul u'deris qazaq qog'amynyn' tarihi-a'ley'mettik, ma'deni-ry'hani salasynyn' a'rbir sa'tterinen de ko'rinis tay'yp otyr. Onyn' ishinde, bilim bery' men g'ylym salasynyn' atqarar mindetteri zaman talabyna sai keletin u'lken jay'apkershilikter arty'ymen sharttalady. Osy oraida, qog'amdyq-gy'manitarlyq bilimderdin' atqarar mindeti orasan.

            Al psihologiia g'ylymy tarihtyn' damy'yna, a'ley'mettik progrestin' jetily' barysyna tikelei jay'apty bola almasa da, o'z betinshe du'nieay'i jalpy bag'darlar bery'ge tag'aiyndalg'andyg'y ku'ma'nsiz. Bul a'rbir qog'amnyn' damy' kelbeti men u'deristerine sa'ikes, psiholog-g'alymdarg'a u'nemi-u'zdiksiz jan'a mindetter ju'kteidi. Endeshe, bizdin' elimizdin' ziialy qay'ymdarynyn' barshasy sekildi pedagog g'alymdarda «g'alymdyq jay'apkershilikten» tys bola almaidy.  Osy jay'apkershilikti basqa da ultjandy, teren' parasatty g'alymdardyn' toptasqan, bas qosqan ordasy  A'l-Farabi atyndag'y QazUY'-da o'zinin' qaitalanbas ereksheligi men ka'sibi ma'rtebesin bekemdei tu'sken, barlyq jag'ynan zaman ag'ymyna ilesy'ge talpynatyn, g'ylymi da'rejede negizdeitin, biliktiligi o'te jog'ary mamandar daiyndaityn g'ylymi orta, psihologiia g'ylymdarynyn' doktory, professor Madalieva Zabira Bekeshqyzy basqaratyn «Jalpy ja'ne qoldanbaly psihologiia kafedrasy» kafedrasy bolyp tabylady.

            «Jalpy ja'ne qoldanbaly psihologiia kafedrasy»  kafedrasy kafedrasy sapaly bilim bery'men qatar, o'zin'di-o'zin' damyty'g'a ja'ne o'z ideia­la­ryn'­dy iske asyry'g'a mu'mkindik beredi. Oqy' or­­­nynda g'y­lymi a'reketpen ainalysy' jag'­da­iy­men qatar, shyg'armashylyq atmosfera anyq baiqalady. Oqy­ty'shylar men bilim aly'­shy­lardyn' qarym-qatynasy barysynda o'zin'nin' boi tu'zep, zamanay'i qog'amg'a sai o'kili bolyp qalyptasyp jatqanyn'dy baiqaisyn'. O'itkeni bizdin' kafedra doktoranttarg'a g'ana emes, sonymen qatar sty'dentter men magis­trant­­targ'a da kafedra o'mirimen tyg'yz bai­la­nys­ty qam­ta­ma­syz etedi. Ma'selen, mem­le­ket­tik grant utys­tary boiynsha ju'r­gi­zilip jat­­­qan jobalarg'a, memlekettik bag'­­darlamalar aiasyndag'y is-shara­larg'a, halyqaralyq kon­fe­­­­rentsiialar men baiqay'larg'a qatysy' mu'm­kin­digi barlyg'yna birdei. Oqyty'shylar g'y­lymi ken'es pen ry'hani qolday' ko'r­sety'ge a'rqashan daiyn.

           Qazirgi tan'da «Jalpy ja'ne qoldanbaly psihologiia kafedrasy»  kafedrasy – zamanay'i jog'ary suranystar men qyzyg'y'shylyq ie, elimizdin' ta'y'elsizdigimen qatar jan'a g'asyr mamandyqtary bolyp tabylady.  Bul mamandyqtardyn' bilim bery' bag'darlamasy jog'ary bilim bery'din' jalpyg'a mindetti memlekettik standartyna sai negizdelgen.

           Kafedra jumys jasap kele jatqan y'aqyttan beri bilim bery' men qog'amnyn' basqa salalarynda jog'ary ka'sibi den'geidegi mamandar daiarlap, bu'ginde bizdin' tu'lekterimiz elimizdin' a'r tu'rli tu'kpirleri men shet elderde jumys jasap ju'r. Ujym jog'ary g'ylymi a'ley'etke, jay'apkershilikke ie, o'zinin' ka'sibi mamandyg'y men y'niveristetine adal en'bek ety'de. Kafedranyn' bilim bery' bag'darlamalarynyn' damy'yndag'y atay'ly jetistikterimen ja'ne y'niversitettin' akademiialyq saiasatyna belsendi qatysy'ynan bu'ginde mynandai tu'iin jasay'g'a bolady: en'bek naryg'ynda suranysqa ie g'ylymi –pedagogikalyq kadrlar men jog'ary bilikti mamandar daiarlay'da bilim bery' men g'ylymi ja'ne qog'amdyq ortalyq bolyp tabylady.

          SHyg'ystyn' uly oishyly a'l-Farabi babamyz aitqandai, «Ustaz jaratylysynan o'zine aitylg'annyn' ba'rin jete tu'singen, ko'rgen, estigen ja'ne an'g'arg'an  na'rselerdin' ba'rin jadynda jaqsy saqtaityn, bulardyn' eshna'rseni umytpaityn alg'yr da an'g'arympaz aqyl iesi meilinshe sheshen, o'ner-bilimge qushtar, asa qanag'atshyl jany asqaq ja'ne ar-namysyn ardaqtaityn, jaqyndaryna da, jat adamdaryna da a'dil jurttyn' ba'rine jaqsylyq pen izgilik ko'rsetip, qorqynysh pen jasqany' degendi bilmeitin batyl, erju'rek boly'y kerek» degen ulag'atty jadynda saqtai alg'an, adam g'umyryn ko'k tiregen en'sesi ko'z arbag'an alyp tay'larg'a ten'eitin bolsaq, bar g'umyrlaryn osy g'ylymg'a arnag'an ardaqty professorlyq oqyty'shylyq quramy tabysty jumys atqary'da.

           Sonymen qorytyndylai kele psihologiia g'ylymyna degen qyzyg'y'shylyq atalmysh g'ylym salasynyn' eli­­­­mizde jedel qarqynmen damyp, osy y'aqytqa deiin a'rtu'rli bag'yttag'y birqatar mektepterdin' qalyptasyp u'lgery'ine a'keldi. Kafedra ujymy jog'ary mektep aldyna qoiylyp otyrg'an zamanay'i talaptarg'a sa'ikes jog'ary bilikti, jan'asha ko'zqaraspen jumys jasay'g'a beiim jas kadrlarmen tolyg'y'da. Qazaqstanda psihologiia g'ylymynyn' mektepteri men bag'yttarynyn' qalyptasy' u'derisine u'les qosyp, shyg'armashylyq shabyt pen g'ylymi jasampazdyqtyn', belsendilik pen qajymas qairattyn' u'lgisin ko'rsetip ju'rgen g'alymdardy psihologiia g'ylymynyn' maitalmandary dey'imizge bolady.

Psihologiia
Sag'yndyq Dariia Maratqyzy, Jaraqattyn' aldyn aly' jag'daiynda ko'rsetiletin psihologiialyq ko'mek

Maqala avtory: Sag'yndyq Dariia Maratqyzy
Jumys orny: Pavlodar oblysy Baianay'yl ay'dany №1Maiqaiyn' jalpy orta bilim bery' mektebi
Lay'azymy: Mektep psihologi
Portalg'a jariialany' merzimi: 07.02.2018

Jaraqattyn' aldyn aly' jag'daiynda ko'rsetiletin psihologiialyq ko'mek

Maqsaty:  Jaraqattyn' aldyn aly' jag'daiynda psihologiialyq ko'mek  ko'rsety'.

A'dis ta'silderi: Jattyg'y', baiandama, sity'atsiialyq suraqtar, video slaid, posterler.

Ko'rnekilikter: slaid, interbelsendi taqta, smailikter, ju'reksheler, baqyt ag'ashy.

Sabaq tu'ri:psihologiialyq ken'es bery' sabag'y.

Uiymdastyry' kezen'i:

  1. Psihologiialyq ahy'al

Baiandama: Jaraqattyn' aldyn aly' jag'daiynda ko'rsetiletin psihologiialyq ko'mek.

  1. Sity'atsiialyq suraqtar
  2. Video slaid

Qorytyndy:

Keri bailanys poster qorg'ay'.

Bekity': Sabaqty ay'yzsha qorytyndylay'.

3.Psihologiialyq ahy'al. Oqy'shylardy ka'mpittin' tu'sine qarai topqa bo'ly'.

  1. Baiandama

Balalar densay'lyg'yn saqtay'da qog'amnyn' alan'day'shylyg'yn ty'dy­ra­tyn bir ma'sele – balalardyn' jaraqat aly'y. O'itkeni, barlyq ba­la­lar ay'ry'ynyn' ishinde  jaraqat aly' paiyzy tym jog'ary. Densay'­lyg'y  da, ko'n'il ku'ii de jaqsy bolyp jeti­lip kele jatqan  jas ag'za a'itey'ir bir jag'daimen jaraqat aly'dyn' salda­ry­nan mu'gedektikke ushyrap, keide tip­ti o'mirmen de qoshtasyp jatady.

Ata-anasyna da, jaqyndaryna da orny tolmas o'kinish a'keletin ay'yr ja'it. Balalar jaraqaty ty'g'annan, tur­mysta, ko'shede, balabaqshada, mek­tepte, ko'likte, sportta bolg'an dep bo'linedi. Sog'an orai a'rqai­sy­nyn' o'zine ta'n aldyn aly' sharalary bar.

Balalar jaraqatynyn' aldyn qalai aly'g'a bolady? Bul say'al a'rbir kezdesy'de, fory'mdar men konferen­tsiia­larda so'z etilip keledi. Astanada qurylystardyn' ko'ptep salyny'y, qala ko'shelerinde ko'likterdin' ko'­beiy'i balalardyn' jaraqat aly'ynyn' da sebep-saldaryn arttyry'da.

O'kinishtisi, jurtshylyqtyn' ma'­denieti, a'ley'mettik damy'y o'skeni­men, balalardy qadag'alay' jag'y kemip ketkendei ko'rinedi. Mektep jasyna deiingi bu'ldirshinder ne na'rseni de aldymen qolymen ustap, a'itey'ir  tanyp-bily'ge degen a'y'estik­terinin' saldarynan turmystyq jaraqattardy jii alyp jatady. Sondyqtan qorqy' bilmeitin bal­dyr­g'annyn' a'r isin qadag'alap otyr­masa, oqys oqig'ag'a ushyray'y a'bden mu'm­kin. Mundai jag'daida sa'bige qay'iptin' ne ekenin aityp, ustama, qozg'ama, dep bag'yt, ta'rbie bery'din' azdyg'ynan balasy jaraqat alg'an ata-ananyn' o'zin kina'lamasqa amal joq.

Al endi mektep jasyndag'y balalardyn' jaraqatyn so'z etsek, onda olardyn' urynshaqtyg'y men o'z qay'ipsizdikterine ma'n bere ber­mei­tin salg'yrttyqtarynyn' a'seri mol. Sondyqtan mektep a'kimshilikteri, ustazdar qay'ymy balalarmen jii a'n'gime o'tkizip, o'kinishtin' aldyn alyp, sabaq y'aqytynda kezekshilik uiymdastyry'lary, muqiiat boly'dy ko'birek ug'yndyrg'andary abzal. Bala u'shin 45 miny't sabaqta otyry' on'ai emes, olardyn' osy y'aqytta mi­lary g'ana sharshap qoimaidy, olar qimyldamai otyry'dan da ja­ly­g'ady, sondyqtan da a'r sabaq saiyng'y u'zilis osyndai fizio­logiialyq  qajettilik­ten ty'g'an. Mine, osy u'zilis y'aqytynda balalar asyr salyp oinaityn, ku'shin jetildiretin arnaiy bo'lmeler qajet. Osylaisha balalardyn' jaraqat aly'yn azaity'g'a bolar edi. Oqy' u'derisinde sa­baq kes­tesin ja­sag'an kezde oqy'shy­lardyn' baspal­daqpen jog'arydan to'menge nemese to'mennen jog'aryg'a (kabi­net­ten kabinetke) ko'shy'in meilinshe azaityp, kabinetterdin' ornalasy'yn jas erekshelikterine bailanysty jasasa jaraqat aly'  da azaiar edi.

Dene shynyqtyry' sabag'ynda oqy'shylardyn' jaraqatynyn' aldyn aly'da qulap qalg'an jag'daidag'y qay'ipsizdik bastay'yshtag'y kezen'nin' o'zinde u'iretily'i tiis. Ja'ne de mug'alim a'rbir synyptyn' jas ereksheligin eskerip, jynysyna, densay'lyg'ynyn' jag'daiyna qarap a'r 45 miny'tinin' bag'darlamasyn zerdelese, qog'am da, mektep te, sha'kirt te utqan bolar edi.

Balalar jaraqatynyn' en' bir ku'rdelisi – jol-ko'lik oqig'alaryna ushyray'lary. Tu'rli ay'yrlyq da're­jedegi bul jaraqattardyn' saldary da san aly'an.

Osyndai jan ay'yr­ta­tyn,  keide o'mirlik qasiret shegy'ge aparatyn oqig'alardy boldyrmay'­dyn' amalyn qalai qarastyry'g'a bolady. Qog'amdasa otyryp, ata-ana, mektep ujymy, jol poli­tsiiasy qyzmetker­leri, da'rigerler bir­lese balalardyn' jaraqat al­may'y­nyn' jag'daiyn qarastyryp, jolda ju'ry' erejelerin, tag'y da basqa aldyn aly' sharalaryn qolg'a alyp, seminarlar, ken'ester o't­kiz­se, ony jerine jetkize jetkin­shek­terge ug'yndyra bilse, jaraqat azaiy'­yna septigi tier edi dep oilaimyn.

Balalar jaraqatynyn' aldyn aly' – tek meditsinalyq qana emes, a'ley'mettik te mindet, ony sheshy'ge qog'amnyn' barlyq mu'sheleri atsalysy'y qajettilik ekendigin ug'yny' on' na'tijelerge qol jetkizbek.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Psihologiia, Test jinag'y
Mahambetova Asel Askarovna, Psihologiia pa'ninen ta'jiribelik tapsyrmalar

Maqala avtory: Mahambetova Asel Askarovna
Jumys orny: Pavlodar gy'manitarlyq-pedagogikalyq kolledji
Lay'azymy: Pedagogika ja'ne psihologiia pa'nderinin' oqyty'shysy
Portalg'a jariialany' merzimi: 04.01.2018

Psihologiia pa'ninen ta'jiribelik tapsyrmalar

Mektepke deiingi ta'rbie ja'ne oqyty' mamandyg'yna arnalg'an

  «Psihologiia» pa'ninen ta'jiribelik tapsyrmalar

Tapsyrma № 1 TEST

  1. Temperament degenimiz ne?
  2. A) Qozy' men tejely'din' 6ip-6ipiHe ten' kely'!.
  3. B) Qozy' men tejely'din' 6ip-6ipine ten', biraq; almasy'y saran', baiay' qozg'aly'y.
  4. C) Ju'ike ju'iesinin' ty'ma qasietterinen ty'yndaityn adamnyn' jeke ezgeshelelikterinin'
  5. En' 6ipinshi temperamenttin' 4 tipin anyqtag'an kim?
  6. A) I. Kant.
  7. B) Gippokrat.
  8. C) I.M. Seсhenov.
  9. Ju'ike ju'iesinin' ty'ma qasietterinen ty'yndaityn adamnyn' jeke o'zgeshelikterinin' 6ipi?
  10. A) Sana.
  11. B) Temperament.
  12. C) Minez.

4.Temperamenttsh sanyn on u'shke jetkizgen qai da'riger?

  1. A) Galen.
  2. B) I. Kant.
  3. C) Geine.
  4. 5. Temperamenttin' ustamsyz tu'ri?

L) Flegmatik.

  1. B) Holerik.
  2. C) Melanholik.
  3. Adamnyts negizgi betalysyn ja'ne onyn' o'zindi a'reketinin'

aiyrmashylyg'yn sipattaityn sapalyq o'zgeshelik qalai atalady?

A ) Minez.

  1. B) Epik.
  2. C) Qabilet.
  3. Tiptik minez bitisterinin' neshe tu'rin bilesin'?
  4. A) 3.
  5. B) 4.
  6. C) 5.
  7. Maqsatkerlik minez bitici kalai atalady?

A ) Adamnyn' boiyndag'y ku'sh-qy'atyn, bilimin halyq my'ddesine onyn' kisiligin tanytatyn erekshe asqaq sezim.

  1. B) Adamnyn' o'z minez-qulkyn ko'zdegen maqsatyna alan'syz bag'yshtay'y.
  2. C) Adamnyts u'i-ishi, ty'ma-ty'ystaryna qatysty perzenttik paryzynan ty'yndaityn qasiet.
  3. Bala minezin ta'rbieley'degi basty a'distin' bipi?
  4. A) En'bek.
  5. B) Talap.
  6. C) Ku'n ta'rtibi.
  7. «Adamnyn' minez-qulqynyn' beines ju'ike ju'iesinin' ty'a

bitken qasietterine g'ana bailanysty bolyp qoimaidy, sonymen bipre ag'zanyn' jeke o'mip su'ry' barysynda bolatyn yqpaldarg'a bailanysty»

— degen kim?

A ) Seсhenov.

  1. B) Pavlov.

C)Gippokrat.

  1. Qabilettin' en' alg'ashdy ko'rinici ne bolyp tabylady?

A . Daryndylyq.

  1. Nyshan.
  2. Beiimdilik.
  3. Nyshannyn' yqpalymen qalyptasqan qabilettin' tu'ri qalai atalady?
  4. Talant.
  5. Daryndylyq.
  6. Danyshpandyq.
  7. Qabilet neshe tu'rge bo'linedi?
  8. 1.
  9. 2.

C . 3.

  1. 1 Kez-kelgen adamnan tabylatyn qabilet?
  2. My'zykag'a, pa'nge, sy'retshilikke qabileti
  3. Arnay'ly qabilet.
  4. Jalpy qabilet.
  5. 15. Daryndylyk degenimiz ne?
  6. Ata-anasy men ty'ysqandaryna uqsap ty'y'.
  7. Bip a'reketti shyg'armashylyqpen orynday' mu'mkinshiligin qamtamasyz etetin qabilettin' erekshe jog'ary kely'i
  8. Nyshandardyts yqpalymen qalyptasqan qabilettin' tu'ri .

 

2- tapsyrma

Ta'jiribelik tapsyrma:

«Temperament»

1-tapsyrma

Aqyl-oimen atqaratyn jumysta to'zimsiz.Tez sharshaidy, uiqyshyl. Qatty sharshag'anda, qozy' ppotseci jyldam. Qiyndyqtardy jen'ip shyg'y'g'a da'rmensiz. Turaqsyz. Ay'yzsha so'zderinen tez qorytyndy shyg'ara almaidy. Qiialday'y a'lsiz. Is-a'reketi baiay'.

Adamdarmen tez aralasyp kete almaidy.

«Minez»

2-tapsyrma

6 jasar Ermek ku'ndizgi uiqy kezinde basqa balalarg'a maza bermeidi. O'zi de uiyqtamaidy. Ta'rbieshi birneshe ret og'an eskerty' jasady, birak ol tyndamady. Barlyk bala ornynan turyp, kiinip jatqan kezde ta'rbieshi Ermektin' tury'yna ruqsat bermedi. «Senin' basqa balalarmen birdei demalg'yn' kelmedi, ta'rtip buzdyn', endi balalar oinaidy, sen basqalardai demalg'an joksyn' g'oi, sondyktan jalg'yz o'zin' uiyktay'yn'a ty'ra keledi». Ermek ornynan jylap turyp kiiny'ge ruqsat surady. Ta'rbieshi ruqsat bermedi. Ol bip sag'attai tynysh jatty. Osydan keiin ol demalys sa'tinde ta'rtip buzbaityn boldy.

            Suraq: Ermektin' minez-qulkynda bolg'an o'zgeristerdi taldan'yz.

Ta'rbieshinin' ony ta'rtipke ko'ndiry'i nelikten sa'tti boldy?

«Qabilet»

3-tapsyrma

V.I. Sy'rikov bala kezinde Peterby'rgtag'y ko'rkemo'ner Akademiiasyna tu'seiin dep barg'anda, emtihan aly'shylar onyn' salg'an sy'retterin ko'rip, «Akademiianyn' man'ynan ceni ju'rgizy'ge bolmaidy», — depti. Kelesi jyly Sy'rikov sy'ret saly'g'a jattyg'yp, qaita kelgende, sol emtihan aly'shylar onyn' salg'an sy'retterine qairan qalyp, Akademiiag'a birden qabyldaidy. Osy jag'daida pedagogtardyn' a'y'elgi jibergen qateligin qalai tu'siny' kerek?

 

 

3-tapsyrma

Adamnyn' ko'n'il-ku'ii, qalpyna qatysty antonim so'zderdi tap?

 

1 Hal-jag'daiym shamaly  
2   O'zimdi ku'shti sezinemin
3   Belsendi
4 Qozg'alysym az  
5 Ko'n'ilsiz  
6   Ko'n'il-ku'ii jaqsy
7 SHashyrag'an  
8   Ku'sh-qy'aty mol
9 Jai  
10 Qolynan is kelmeidi  
11   Baqytty
12 Tu'nergen  
13 SHashyran'qy  
14   Say'
15   Yntaly
15 Ko'n'il bo'lmey'  
17 Sylbyr  
18   Qy'anyshty
19 SHarshag'an  
20   A'ldi
21 May'jyrag'an  
22   Sondai jumys istegim kelip tur
23 Qobaljy'ly  
24   Optimist
25 SHydamsyz  
26 Bosan'  
27   Oilay' jen'il
28 Uqypsyz  
29   U'mitin u'zbegen
30 Narazy  

 

 

 

Psihologiia, U'iden oqyty'
Adina O'skenbai, Kak opredelit gotovnost rebenka k oby'sheniiy'?

Maqala avtory: Adina O'skenbai
Jumys orny: Tarym bilim ortalyg'y
Lay'azymy: direktor
Portalg'a jariialany' merzimi: 21.11.2017

Kak opredelit gotovnost rebenka k oby'sheniiy'?

Y'vajaemye roditeli, predlagaiy' vam testy gotovnosti rebenka k shkole. Poproby'ite ih provesti s rebenkom v domashnei obstanovke v vide zabavnoi igry.  Statia i testy vziaty iz interneta.

Kogda govoriat o «gotovnosti k shkole», to imeiy't v vidy' ne otdelnye y'meniia i znaniia, a ih opredelennyi nabor, v kotorom prisy'tstvy'iy't vse osnovnye komponenty.
Nelzia ne priznat, сhto oby'сhenie mojet byt эffektivnym tolko v tom sly'сhae, kogda pervoklassnik obladaet neobhodimymi i dostatoсhnymi dlia oby'сheniia kaсhestvami. Y'сhityvaia tot fakt, сhto rebenok neredko vpervye vstreсhaetsia s psihologom lish neposredstvenno pri posty'plenii v shkoly', mojno predlojit spetsialny'iy' diagnostiсhesky'iy' metodiky' dlia roditelei, kotorye s pomoshiy' prostyh nabliy'denii i otvetov na voprosy, smogy't sami opredelit sformirovannost gotovnosti svoego rebenka k shkolnomy' oby'сheniiy'. Odnako prejde сhem govorit neposredstvenno o diagnostiсheskoi metodike, neobhodimo skazat ob opredelennyh pravilah.
1. Vse zadaniia doljny predlagatsia v nepriny'jdennoi obstanovke. Эto doljna byt igra ili kakaia-libo povsednevnaia deiatelnost.
2. Ne stoit govorit rebenky', сhto vy sobiraetes ego proveriat. On zamknetsia. Ili by'det slishkom napriajen.
3. Эto vsego lish nabliy'denie, poэtomy' ono mojet byt rastiany'to vo vremeni. Ne toropite ni ego, ni sebia.

Diagnostiсheskaia metodika – modifitsirovannyi oprosnik, razrabotannyi amerikanskim psihologom Dj. CHeipi

1. Otsenka bazovogo opyta rebenka
• Prihodilos li rebenky' soprovojdat vas na poсhty', v bank, v magazin?
• Byl li malysh v biblioteke?
• Prihodilos li rebenky' byvat v derevne, v zooparke, v my'zee?
• Byla li y' vas vozmojnost regy'liarno сhitat malyshy' ili rasskazyvat emy' istorii?
• Proiavliaet li rebenok povyshennyi interes k сhemy'-libo, est li y' nego hobbi?

2. Otsenka fiziсheskogo razvitiia
• Horosho li rebenok slyshit?
• Horosho li on vidit?
• Sposoben li on posidet spokoino v teсhenie nekotorogo vremeni?
• Razvita li y' nego koordinatsiia motornyh navykov, naprimer, mojet li on igrat v miaсh, prygat, spy'skatsia i podnimatsia po lestnitse?
• Vygliadit li rebenok zdorovym, bodrym, otdohny'vshim?

3. Otsenka эmotsionalnogo razvitiia
• Vygliadit li rebenok veselym (doma i sredi tovarishei)?
• Sformirovan li y' rebenka obraz sebia kak сheloveka, kotoryi mnogoe mojet?
• Legko li malyshy' perekliy'сhitsia pri izmeneniiah v privyсhnom rasporiadke dnia, pereiti k resheniiy' novoi zadaсhi?
• Sposoben li rebenok rabotat samostoiatelno, sorevnovatsia s dry'gimi detmi?

4. Otsenivaem reсhevoe razvitie rebёnka

• Mojet li rebenok nazvat i oboznaсhit osnovnye okry'jaiy'shie ego predmety?
• Legko li rebenky' otveсhat na voprosy vzroslyh?
• Mojet li rebenok obiasnit, dlia сhego sly'jat razliсhnye veshi: shetka, pylesos, holodilnik?
• Mojet li rebenok obiasnit, gde raspolojeny predmety: na stole, pod stolom?
• V sostoianii li malysh rasskazat istoriiy', opisat kakoi-libo proisshedshii s nim sly'сhai?
• CHetko li rebenok vygovarivaet slova?
• Pravilna li reсh rebenka s toсhki zreniia grammatiki?

5. Otsenka y'meniia obshatsia
• Vkliy'сhaetsia li rebenok v igry' dry'gih detei?
• Sobliy'daet li on oсherednost, kogda эtogo treby'et sity'atsiia?
• Sposoben li rebenok sly'shat dry'gih, ne perebivaia?
• Sposoben li rebenok y'сhastvovat v obshem razgovore, razygrat kaky'iy'-libo stsenky' v domashnem spektakle?

6. Otsenka kognitivnogo razvitiia
• Mojet li rebenok identifitsirovat shojie i neshojie formy. Naprimer, naiti kartinky', ne pohojy'iy' na ostalnye?
• Mojet li rebenok razliсhat by'kvy i korotkie slova b/p, kot/god?
• Cposoben li rebenok razlojit po poriadky' (v zadannoi posledovatelnosti) seriiy' kartinok?
• Mojet li rebenok samostoiatelno, bez postoronnei pomoshi, slojit golovolomky' iz piatnadtsati эlementov?
• Mojet li rebenok rifmovat slova?
• Mojet li rebenok povtorit za vzroslym neskolko slov ili tsifr?
• Sposoben li rebenok pereskazat istoriiy', sohraniv osnovny'iy' mysl i posledovatelnost deistvii?

Esli vse vashi otvety okazalis y'tverditelnymi, vas mojno pozdravit. Vash rebenok, oсhevidno, gotov k shkolnomy' oby'сheniiy' i s legkostiy' proidet vse ispytaniia i sobesedovaniia.

Esli vashi otvety na dvadtsat i bolee protsentov otritsatelnye, to эto sereznyi povod zady'matsia: ne toropites li vy otpravit svoego malysha v shkoly'?

Test na psihologiсhesky'iy' i sotsialny'iy' gotovnost rebenka k shkole

Instry'ktsiia: ia zaсhitaiy' tebe neskolko predlojenii. Esli ty soglasen, postav + na liste by'magi.

1. Kogda ia poidy' v shkoly', y' menia poiavitsia mnogo novyh dry'zei.
2. Mne interesno, kakie y' menia by'dy't y'roki.
3. Dy'maiy', сhto by'dy' priglashat na den rojdeniia ves svoi klass.
4. Mne hoсhetsia, сhtoby y'rok byl dolshe, сhem peremena.
5. Kogda poidy' v shkoly', by'dy' horosho y'сhitsia.
6. Mne interesno, сhto v shkole predlagaiy't na zavtrak.
7. Samoe ly'сhshee v shkolnoi jizni -эto kaniky'ly.
8. Kajetsia, v shkole namnogo interesnee, сhem v sady'.
9. Mne oсh hoсhetsia v shkoly', t.k. moi dry'zia toje idy't v shkoly'.
10. Esli bylo by mojno, ia by eshe v proshlom gody' poshel v shkoly'.

Otsenka rezy'ltatov: 
Vysokii y'roven- esli rebenok postavil ne menee 8 pliy'sov 
Srednii y'roven- ot 4do 8 pliy'sov, rebenok hoсhet v shkoly', no ona privlekaet ego svoimi vney'сhebnymi storonami. Esli bolshee kol-vo +sov na pervye 5 py'nktov, to rebenok meсhtaet o novyh dry'ziah i igrah, esli je na py'nkty ot 6 do 10 – predstavlenie o shkole sformirovano, otnoshenie polojitelnoe. 
Nizkii y'roven- ot 0 do 3h pliy'sov. Reb ne imeet predstavleniia o shkole, ne stremitsia k oby'сheniiy'.

Test na y'roven razvitiia shkolno-znaсhimyh psihiсheskih i fiziologiсheskih fy'nktsii

Kratkoe issledovanie razvitiia reсhevogo sly'ha

Instry'ktsiia: ia by'dy' proiznosit pary slov, a ty podnimi ry'ky', esli y'slyshish odinakovye slova: den-ten, palka-palka, balka-palka, balka-balka, mishka- miska, miska-miska.

Instry'ktsiia: ia proiznesy' pary slogov, a ty hlopni v ladoshi, kogda y'slyshish raznye slogi:
PA-BA, PA-PA, BA-PA, BA-BA, TY-TI, TI-TI, TI-TY, TY-TY, SY'-SHY', SY'-SY', SHY'-SHY', SHY'-SY'.

Instry'ktsiia: IA proiznesy' slogi, a ty vnimatelno posly'shaesh ih i povtorish:
PA-PO-PY', PO-PY'-PA, PY'-PA-PO, PA-TA- KA, TA-KA-PA, TA-PA-KA, TA-DA-TA, TA-TA-DA, TA-DA-DA, BA-PA-BA, PA-PA-BA.

A seiсhas ia proiznesy' slova, ty ih zapomnish i povtorish(poriadok slov neskolko raz izmeniaetsia):
DOM-TOM-KOM
BOCHKA-TOCHKA-DOCHKA-KOCHKA.

Otsenka rezy'ltatov: 
vysokii y'roven- rebenok bezoshiboсhno razliсhaet slova, slogi, blizkie po zvy'kovomy' sostavy', razliсhaet slova so shodnymi zvy'kami. 
Srednii y'roven- rebenok dopy'skaet neznaсhitelnye oshibki, pri zamedlennom povtorenii mojet ih ispravit samostoiatelno. 
Nizkii y'roven-rebenok ne razliсhaet shodnye po zvy'сhaniiy' slogi i slova, ne zameсhaet oshibok pri mnogokratnom povtorenii.

Test na y'roven razvitiia poznavatelnoi deiatelnosti
Slovarnyi test

Vam predlagaetsia 5 naborov slov. Vyberite 1 iz nih (ili postepenno v raznye dni rabotaite s kajdym naborom) i zadaite rebenky' instry'ktsiiy': 
Predstav, сhto ty vstretilsia s inostrantsem, on ploho ponimaet po-ry'sski. On prosit tebia obiasnit, сhto oznaсhaiy't эti slova. Kak ty otvetish? Dalee pooсheredno predlagaite slova iz vybrannogo vami nabora.

Nabory slov:
1. Velosiped, gvozd, pismo, zontik, meh, geroi, kaсhatsia, soediniat, ky'sat, ostryi.
2. Samolet, molotok, knijka, plash, peria, dry'g, prygat, razdeliat, bit, ty'poi.
3. Avtomobil, venik, bloknot, sapogi, сheshy'ia, try's, bejat, sviazyvat, shipat, koliy'сhii.
4. Avtoby's, lopata, albom, shliapa, py'h, iabeda, vertetsia, сhesat, miagkii, y'begat.
5. Mototsikl, shetka, tetrad, botinki, shky'ra, vrag, spotykatsia, sobirat, gladit, shershavyi.

Pri zatry'dnenii rebenok mojet narisovat dannyi predmet ili izobrazit jestom.

Otsenka rezy'ltatov: za kajdoe pravilno obiasnennoe slovo maksimalno vozmojno postavit 2 balla ( za opredelenie, blizkoe k nay'сhnomy').

1 ball- ponimaet znaсhenie slova, no slovesno ego vyrazit ne mojet.

1,5 balla- mojet opisat predmet slovesno.

0 ballov- otsy'tstvy'et ponimanie slova.

Dlia shestiletok nizkii y'roven- 0 – 6,5 ballov
Srednii y'roven- 7-12 ballov
Vysokii y'roven- 12,5- 20 bal

Test «Kry'gozor» 

otsenka y'rovnia razvitiia poznavatelnoi deiatelnosti

TSel testa: opredelenie obema svedenii o sebe, svoei seme, okry'jaiy'shim mire, a takje sposobnosti k analizy' i sy'jdeniiam.

1. Nazovi svoe imia, familiiy', otсhestvo.
2. Nazovi familiiy', otсhestvo roditelei.
3. Ty devoсhka ili malсhik? Kem by'desh, kogda vyrastesh: my'jсhinoi ili jenshinoi?
4. Y' tebia est brat, sestra, kto starshe?
5. Skolko tebe let? Skolko by'det сherez god, dva?
6. Seiсhas y'tro, veсher (den ili y'tro?)
7. Kogda ty zavtrakaesh (y'trom ili veсherom?), obedaesh? CHto byvaet ranshe obed ili y'jin, den ili noсh?
8. Gde ty jivesh, nazovi svoi domashnii adres?
9. Kem rabotaiy't tvoi roditeli?
10. Ty liy'bish risovat? Kakovo tsveta эtot karandash (plate, kniga?)
11. Kakoe seiсhas vremia goda, poсhemy' ty tak sсhitaesh?
12. Kogda mojno katatsia na sankah – zimoi ili letom?
13. Poсhemy' sneg byvaet zimoi, a ne letom?
14. CHto delaet poсhtalon (vraсh, y'сhitel?)
15. Zaсhem v shkole ny'jen zvonok, parta?
16. Ty sam hoсhesh poiti v shkoly'?
17. Pokaji svoi pravyi glaz, levoe y'ho? Zaсhem nam ny'jny glaza, y'shi?
18. Kakih jivotnyh ty znaesh?
19. Kakih ptits ty znaesh?
20. Kto bolshe, korova ili koza?
21. CHto bolshe 8 ili 5? Posсhitai ot 3 do 6, ot 9 do 2.
22. CHto ny'jno sdelat, esli lomaesh сhy'jy'iy' vesh?

SVEDENIIA O SEBE, SEME – 1,2,3,4,5,8,9,17
PREDSTAVLENIE OB OKRY'JAIY'SHEM MIRE – 6,7, 10,11, 12,14, 18,19
SPOSOBNOST K ANALIZY', RASSY'JDENIIAM – 13, 20, 21,22
SHKOLNAIA MOTIVATSIIA – 15,16.

OTSENKA: 

Kajdyi pravilnyi otvet – 1 ball, pravilnyi, no nepolnyi otvet 0,5 balla. 

Otdelno otsenivaiy'tsia sledy'iy'shie voprosy: 
• 5 vopros – rebenok vyсhislil, skolko emy' by'det let – 1 ball, nazyvaet god s y'сhetom mesiatsev – 3 balla (naprimer mne 6 let vosem mesiatsev, сherez god by'det 7 let i vosem mesiatsev)
• 8 vopros – polnyi domashnii adres – 3 balla 
• 15 vopros – pravilnoe primenenie shkolnoi atriby'tiki – 1 ball 
• 16 vopros – polojitelnyi otvet – 1 ball 
• 17 vopros – pravilnyi otvet – 3 balla 
• 22 vopros – pravilnyi, adekvatnyi otvet – 2 balla 

Otsenka rezy'ltatov:

Vysokii y'roven – 24-29 ballov 
Srednii y'roven – 20-23,5 balla 
Nizkii y'roven – ot 19,5 i nije

Test «Narisy'i сheloveka»

Poprosite rebёnka narisovat сheloveka: «Vozmi list by'magi i narisy'i сheloveсhka. Reshi, kto эto by'det: malсhik, devoсhka, diadia, tetia».

V ideale эto doljna byt kartinka figy'ry сheloveka, y' kotoroi est vse сhasti: y'shi, glaza, rot, ty'lovishe, sheia, ry'ki s paltsami, nogi, nijniaia сhast ty'lovisha otdelena ot verhnei.

CHem menshe detalei, tem primitivnee risy'nok.

Test «Povtori»

Napishite na nelinovannom liste by'magi frazy' pismennymi by'kvami: «Ei dan сhai».

Instry'ktsiia mojet byt sledy'iy'shaia: «Posmotri vnimatelno, kak narisovany zdes by'kvy, poproby'i napisat ih toсhno tak je».

Samyi vysokii ball mojno dat, kogda vy vidite, polny'iy' shojest by'kv i obraztsa. Koneсhno, by'kvy mogy't otliсhatsia ot originala, no ne bolshe сhem v dva raza.

A tak je rebenok doljen pokazat, сhto on y'videl zaglavny'iy' by'kvy', kotoraia by'det vyshe ostalnyh.

Test «Kry'g»

Narisy'ite tsirky'lem na liste kry'g diametrom primerno 2,5 sm.

Poprosite rebenka akky'ratno obvesti ego po konty'ry', ne otryvaia ry'ki.

Esli эto zadanie vypolneno y'speshno, to vy y'vidite toсhnoe vosproizvedenie obraztsa.

Ponabliy'daite, naskolko gry'bye oshibki dopy'sheny v эtoi rabote.

Esli vy vidite, сhto rebёnky' mnogoe daetsia s try'dom, i tem bolee y' nego net jelaniia – ne stoit ego zastavliat. V kontse kontsov, on prosto ne gotov.

Test dlia roditelei

1.Hoсhet li vash rebenok idti v shkoly'?
2.Privlekaet li vashego rebenka v shkole to, сhto on tam mnogo y'znaet i v nei by'det interesno y'сhitsia?
3.Mojet li vash rebenok zanimatsia samostoiatelno kakim-libo delom, treby'iy'shim sosredotoсhennosti v teсhenie 30 miny't (naprimer, sobirat konstry'ktor)?
4.Verno li, сhto vash rebenok v prisy'tstvii neznakomyh niskolko ne stesniaetsia?
5.Y'meet li vash rebenok sostavliat rasskazy po kartinke ne koroсhe сhem iz piati predlojenii?
6.Mojet li vash rebenok rasskazat naizy'st neskolko stihotvorenii?
7.Y'meet li on izmeniat sy'shestvitelnye po сhislam?
8.Y'meet li vash rebenok сhitat po slogam ili, сhto eshe ly'сhshe, tselymi slovami?
9.Y'meet li vash rebenok sсhitat do 10 i obratno?
10.Mojet li on reshat prostye zadaсhi na vyсhitanie ili pribavlenie edinitsy?
11.Verno li, сhto vash rebenok imeet tverdy'iy' ry'ky'?
12.Liy'bit li on risovat i raskrashivat kartinki?
13.Mojet li vash rebenok polzovatsia nojnitsami i kleem (naprimer, delat applikatsii)?
14.Mojet li on sobrat razrezny'iy' kartinky' iz piati сhastei za odny' miny'ty'?
15.Znaet li rebenok nazvaniia dikih i domashnih jivotnyh?
16.Mojet li on obobshat poniatiia (naprimer, nazvat odnim slovom «ovoshi» pomidory, morkov, ly'k)?
17.Liy'bit li vash rebenok zanimatsia samostoiatelno – risovat, sobirat mozaiky' i t.d.?
18.Mojet li on ponimat i toсhno vypolniat slovesnye instry'ktsii?

Vozmojnye rezy'ltaty testirovaniia zavisiat ot koliсhestva y'tverditelnyh otvetov na voprosy testa. 

15-18 ballov — mojno sсhitat, сhto rebenok vpolne gotov k tomy', сhtoby idti v shkoly'. Vy ne naprasno s nim zanimalis, a shkolnye try'dnosti, esli i voznikny't, by'dy't legko preodolimy; 
10-14 ballov — vy na pravilnom py'ti, rebenok mnogomy' nay'сhilsia, a soderjanie voprosov, na kotorye vy otvetili otritsaniem, podskajet vam toсhki prilojeniia dalneishih y'silii; 
9 i menshe — poсhitaite spetsialny'iy' literaty'ry', postaraites y'deliat bolshe vremeni zaniatiiam s rebenkom i obratite osoboe vnimanie na to, сhego on ne y'meet.

Psihologiia
Tay'rbaeva SHolpan Tley'janovna, Psihologisheskii trening dlia detei

Maqala avtory: Tay'rbaeva SHolpan Tley'janovna
Jumys orny: GY' "Sredniaia shkola № 8 im.A.Gaidara" OO goroda Stepnogorsk
Lay'azymy: pedagog-psiholog
Portalg'a jariialany' merzimi: 18.11.2017

Psihologisheskii trening dlia detei

Psihologiсheskii trening dlia detei

TSel: formirovanie y'meniia nahodit pozitivnoe v sebe i v dry'gih, sposobnost govorit o svoem polojitelnom otnoshenii k sebe.

Zadaсha:

— formirovat navyki vzaimoy'vajeniia;

— formirovat predstavlenie podrostka o polojitelnyi obraz «IA»;

— sposobstvovat vyrabotke adekvatnoi samootsenki;

— formirovat navyki obsheniia bez otsenok.

Y'prajnenie «Ojidanie»

TSel: akty'alizirovat vnimanie y'сhastnikov, poly'сhit informatsiiy' o tom, сhto oni ojidaiy't ot zaniatiia. Psiholog razdaet podrostkam stikery v vide listoсhkov, na kotoryh y'сheniki pishy't svoi ojidaniia ozvy'сhivaiy't ih i prikrepliaiy't na derevo.

Y'prajnenie «Vse ravno ty molodets»

TSel: podniat samootsenky' podrostka, sniat psihoэmotsionalnoe napriajenie.

Vedy'shii predlagaet shkolnikam obedinitsia v gry'ppy po dvoe, po priznaky' «den» i «noсh». Odin сhelovek govorit o svoem nedostatke, a dry'goi otveсhaet: «Ny' i сhto, vse ravno ty molodets, potomy' сhto …».

Obsy'jdenie:

— Kakie oshy'sheniia vyzvalo y'prajnenie?

Y'prajnenie «Moi sovety»

TSel: poniat, сhto ny'jno izmenit v sebe, y'videt sebia glazami dry'gih.

Vedy'shii razdaet kajdomy' y'сhastniky' list by'magi A4 i predlagaet napisat svoe imia. Zatem vse po сhasovoi strelke peredaiy't svoi listy, na kotoryh kajdyi po oсheredi pishet rekomendatsiiy' otnositelno nedostatkov haraktera.

Obsy'jdenie:

— Try'dno bylo pisat dry'ziam rekomendatsii?

— Dovolny li vy tem, сhto napisali dry'zia?

Y'prajnenie «Y'pravlenie polojitelnymi kaсhestvami»

TSel: formirovanie y'meniia nahodit pozitivnoe v sebe i dry'gih.

Podrostok saditsia na sty'l, stoiashii v tsentre kry'ga, i zakryvaet glaza. Kajdyi y'сhastnik gry'ppy po oсheredi podhodit k nemy' i shepotom govorit neskolko slov o ego polojitelnyh сhertah, za kotorye on ego tsenit i liy'bit. Taky'iy' «» polojitelnymi эmotsiiami poly'сhaet kajdyi y'сhastnik gry'ppy.

Y'prajnenie «Pomeniaemsia mestami»

TSel: razvitie sposobnosti formirovaniia navykov bezotsenoсhnogo obsheniia.

Dvoe y'сhastnikov «obmenivaiy'tsia liсhnostiami»: kajdyi predstavliaet, сhto on — dry'goi: dlia эtogo kopiry'et ego iazyk, jesty, povedenie, vyskazyvaniia. Posle togo, kak oni nekotoroe vremia (15 min) obshaiy'tsia takim obrazom, kajdyi iz dvy'h rasskazyvaet, сhto on сhy'vstvoval, kogda videl svoe izobrajenie dry'gim. Kak on sсhitaet, эto bylo pohoje ili smeshno? CHto on y'znal novogo, kogda y'videl, kak vygliadit so storony i t.d.? Zatem vsia gry'ppa obsy'jdaet y'vidennoe. Podrostki delaiy't vyvod, сhto y'menie postavit sebia na mesto dry'gogo-oсhen vajnyi эlement navyka kommy'nikatsii. V эtom y'prajnenii ny'jno obiazatelno priderjivatsia pravil: «Ne delai naroсhno niсhego takogo, сhto moglo by nepriiatno zadet сhy'vstva togo, сhiy' rol ty igraesh».

Y'prajnenie «IA — y'verennyi сhelovek»

TSel: sodeistvie y'meniiy' formirovat jelaemye сherty haraktera, podderjka jelanie k samosovershenstvovaniiy'. Y'сhastniki po oсheredi nazyvaiy't vremia goda i sootvetstvenno obediniaiy'tsia v сhetyre gry'ppy. Kajdaia podgry'ppa poly'сhaet pravilo (i doljna ego izobrazit) formirovanie liсhnosti na liste A4 v svobodnoi forme.

Pravilo 1

Y'trom prilojite maksimy'm y'silii, сhtoby vyiti iz doma v ly'сhshem vide. V teсhenie dnia staraites zagliany't v zerkalo, сhtoby y'beditsia, сhto y' vas privlekatelnyi vid. Pered snom pohvalite sebia. Vy-ly'сhshii.

Pravilo 2

Ne obostriaite vnimanie na svoih nedostatkah. Oni est y' vseh. Ved bolshinstvo liy'dei libo ne zameсhaet, ili ne znaet, сhto oni y' vas est. CHem menshe vy dy'maete o nih, tem ly'сhshe sebia сhy'vstvy'ete.

Pravilo 3

Ne by'dte slishkom kritiсhny k dry'gim. Esli vy сhasto podсherkivaete poroki dry'gih liy'dei, i takaia kritiсhnost stala dlia vas privyсhkoi-ot nee ny'jno kak mojno skoree izbavitsia. Inaсhe vy by'dete dy'mat, сhto vasha odejda i vid-ly'сhshee osnovanie dlia kritiki. Y'verennosti эto ne pribavliaet.

Pravilo 4

Pomnite, сhto liy'diam bolshe vsego nraviatsia sly'shateli. Vam ne obiazatelno govorit mnogo ostroy'mnyh replik, сhtoby privleсh vnimanie i vyzvat priviazannost. Sly'shaite vnimatelno dry'gih, i oni by'dy't y'vajat vas. Govorite v osnovnom na temy', priiatny'iy' dlia vashego sobesednika, interesy'ites ego delami i proiavliaite iskrennii interes k ego y'vleсheniiam. Posle okonсhaniia podgotovki kajdaia podgry'ppa predstavliaet svoe pravilo. Y'сhastniki obmenivaiy'tsia mneniiami o tom, naskolko эti pravila harakterny dlia nih.

Y'prajnenie «Zakonсhite frazy'»

TSel: povyshenie samootsenki y'сhastnikov. Y'сhastniki po oсheredi govoriat sledy'iy'shee:

— Segodnia ia y'znal o tom, сhto ia …

— Mne bylo priiatno, kogda …

Proshanie

TSel: sodeistvie sploсhennosti gry'ppy, sozdanie horoshego nastroeniia. Vse y'сhastniki stanoviatsia v kry'g, сhtoby pravoi ry'koi sozdat zvezdoсhky', i pytaiy'tsia im peredat teplo ry'k dry'g dry'gy'. Vse blagodariat i proshaiy'tsia.

 

Psihologiia
Qobdabai Qabdyrazaquly, Tektany' qazaq biliminen

Maqala avtory: Qobdabai Qabdyrazaquly
Jumys orny: zeinetker-mug'alim
Lay'azymy: zeinetker
Portalg'a jariialany' merzimi: 27.08.2017

Tektany' qazaq biliminen

Tektany' qazaq biliminen
«Jeti atasyn bilgen ul,
Jeti jurttyn' qamyn jer.
O'zin g'ana bilgen ul,
Qulag'y men jag'yn jer». Asan qaig'y

. Qazaq a'r na'rsenin' «arg'y tegin», «shyqqan tegin» bily'ge u'lken ma'n bergen-di. Ko'shpeli u'shin tutas na'rse-qudiretti ku'sh, qasterli qubylys, qupiialy tylsym du'nie, a'serli de a'demi a'lem.Osydan arg'y tekke degen-Ta'n'irge,Umaig'a, Jer-Sy'g'a tabyny'shylyq (ky'lttyq o'mir su'ry'), olardyn' araqatynasyna rity'aldyq (g'uryptyq) ra'sim-salttar qalyptasty. Ko'shpeli jer kezip, el kezip ju'rip, buryng'ymen bu'ginginin' bo'gde men jan'anyn' ka'rimen jastyn', ko'rgenmen oidag'ynyn' araqatynasyn bily'ge ta'nti bolg'an. Nege? O'itkeni ol du'nieni tutas qabyldag'an. O'mirge ty'ra joldy izdegen. Adam bolmysynda onyn' jan du'niesi men ry'hynyn' yqpalyn jog'ary qoig'an. Adamnyn' qabilet-qasietin jetildiry'di ashyq arna retinde qarastyrg'an. Ary'aq pen adam ry'hyn tirshiliktin' ma'n'gi, lay'lap turg'an qos qainar ko'zindei qabyldag'an. Sodan qazaq tabig'atpen a'r tu'rli u'ndestikte boldy.Osydan «qazaqtyn' ata-teginin' bolmys shyndyg'yna tikelei jaqyn boly'y-olardyn' baqylaityn, qabyldanatyn, du'niege sezimdik turg'ydan jaqyn boly'y, bul bolmyspen tamyrlastyg'y y'aqytty, ken'istikti, adamnyn' ishki du'niesi, tirshilik ety'din' basqa da jaqtaryn, bolmys ma'nin, ar-ojdan bastay'laryn tu'siny'inen o'z ko'rinisin tapty. Munyn' ba'rinin' naqty o'mirde naqty tu'p tamyry bar, osydan kelip basqa eshbir du'nie tu'sinigimen shatystyry'g'a bolmaityn du'nienin' ulttyq obrazy, du'nietanymy paida bolady». (T. A'bjanov, A'. Nysanbaev, ) Al,tektany'dyn' paida boly'yna,ko'ne zamandag'y taipa,top,ata o'z ishinen turmys quryp,onyn' son'y olardyn' urpaqtarynyn' ortasynda neshe tu'rli ay'yry'-syrqay',kem-ketik jandardyn' du'niege kely'i,tipten keibirey'lerinin' mu'ldem quryp kety'ge jety'i basty sebep bolg'an.. Tek – adamnyn' tu'p na'silin, arg'y atasyn bildiretin tarihi ug'ym. Qazaq tilinin' tu'sindirme so'zdiginde «tekti» so'zine kelesidei anyqtamalar berilgen: «1) shyqqan tegi bir, tuqymdas, tektes; 2) tegi, shyqqan jeri jaqsy. Tekti jer – u'lgili, o'negeli el, ay'yl». Demek, qazaqta tektin' fiziologiia-lyq tuqym jalg'ay'dan bo'lek, adam urpag'ynyn' sapalyq belgilerin aiqyndaityn indikator ekendigin an'g'ary'g'a bolady. Ejelden, ata-babalarymyz tektiliktin' den'geilerin tuqym men qan tektiligi, azamattyn' o'z basynyn' tektiligi, halyqtyn' tektiligi dep ajyratqan. Mine, dala filosofiiasynyn' qainar ko'zi! Ulan-baitaq jerde ty'g'an ko'shpeli qazaq tekti halyq-minezi ken', ko'regen, sezgish, estigish. Qazaq jurty,tektany' amalyn teren'detip, jetil-dirip ku'ni bu'ginge deiin durys paidalanyp keledi.Bul qubylys u'sh jag'daimsen ko'rinis berdi. BirinshiQazaqtar «Adamnyn' ku'ni adammen» degen qarapaiym qag'idany tirshilikte shynaiy basshylyq etken. «Su'iek su'ikenip, jekjat jug'ysyp, ty'ys demesip» ku'n ko'retindikten adamdar birin-biri jatsynbai,birine-biri arqa su'iep, o'mir su'ry' qajet ekenin uly dala tabig'aty, ay'a-raiy, o'mir salty qazaqtyn' su'iegine sin'irip uqtyrg'an eken. Sondyqtan da, ty'ystyq-qandastyq ju'ieni tarata bily', saralai aly', tarihyn talday' atam qazaq u'shin o'mir talaby bolg'an. Osy negizde a'y'let mektebinde oqytylatyn negizgi pa'nnin' biri-«SHejire- tarih» edi. Bul pa'nnin' negizgi maqsaty;ata-babasynyn' kim ekenin, olardyn' kimdermen dostasyp, kimdermen jay'lasyp, kimdermen qatar ko'rshi turyp, qandai qatynas jasap, bailanysta bolg'anyn jas urpaqqa uqtyry' edi. O'tken o'mir — ba'ri sabaq.Urpaq u'shin tarih pen ata-baba shejiresi o'te man'yzdy oqy'. «Jeti atasyn bilmegen jetimdiktin' belgisi» deitin qazaq ty'ystyq barlyq bag'ytyn ta'ptishtep tu'sindiretin. To'rt qubylasyn ten' ko'rgen qazaq,jastarg'a, o'z jurtyn, nag'ashy jurtyn, jienderin, o'z urpaqtaryn tolyq bildiry' u'shin tamasha a'dis oilap tapqan. Mysaly, adamnyn' to's su'ieginen bastap,sanag'anda qolushyna deiin 7 by'yn bolady.Osy jeti by'yndy a'r atag'a sa'ikestirip: iyq by'yny -a'ke; shyntaq by'yn — ata; bilezik by'ynyn – baba; alaqanby'yn– uly ata; say'saq by'yn–uly baba(elikata); say'saq orta by'ynyn-a'zata (qulanat),say'saqu'shy by'yny-a'z baba(jy'ajat) kimder bolg'anyn, ony to'rt jaqqa taratyp aitatyn bolg'an. Osy ku'ngi ag'a by'ynjas by'yn dey' sodan ulasqan. Atatek aty'lary:
*A'ke,ata,baba,uly ata,uly baba,a'z ata,a'z baba:
*A'ke,ata,baba,uly ata,elik ata,qulanat, jy'ajat,jegjat:
*A'ke;ata;baba;uly ata; uly baba;tek ata,(tektin);tu'p ata (tuqiian);(Kei эtnograftar balany atag'a jatqyzyp jazyp ju'r.Ol-jan'saqtyq.)Bul atatek atay'lary, a'r o'lkede sa'l bo'lektey' boly'y mu'mkin. Qazaqta,atategimdi bes say'sag'ymdai jaqsy bilemin,olar alaqanymda jazy'ly tur degen maqtanysh sezimdi bildiretin so'z tirkesi bar.Sebebi atatektin' ko'pshiligi alaqan ay'mag'ynda ornalasqan.Al,jeti atadan asqan son',ag'aiynyn' da jegjat bolady,qyz alysyp,qyz berisy'ge ry'qsat degen tu'sinik bar.Alaida,ry'las qazaqtar quda bolysqan emes.Zay'zattar atay'y: *Bala,nemere,sho'bere,sho'pshek,nemene,ty'ajat,ju'rejat,jurag'at.
Bul u'rim butaq,urpaq jurag'at atay'lary qazaqtyn' barlyq o'lkesinde birdei kezdesedi. Qazaq,o'zin' myn' jasamasan' da,urpaq jurag'aty-u'rim butag'yn' myn' jasaidy deidi.
Tu'p-tuqiianyna deiin jatqa biletin qazaq atamyz, tegin taratqanda, olar kimder bolg'anyn g'ana aitpag'an. A'kesi ulyna key'desin nu'sqap; bul — sen, on' qolyn — o'z jurtyn, sol qolyn' — nag'ashy jurtyn', sondyqtan, a'r by'yng'a bir ata sa'ikes keledi, baiandai ber deitin. Balasyna ata-babasyn aityp qana qoimai, olar qaida qonystang'anyn, nendei o'neri, dan'qy, atag'y bolg'anyn, da'y'leti qalai bolg'anyn, tipti, nemen shug'yldanyp, ry'yna nesimen qadirli bol-g'anyn aityp beretin ja'ne qaiyryp aitqyzatyn. Bulardyn' shan'yrag'y qazir qaida, kimder basyp otyr, olardan tarag'an ul men qyzdar kimder, olardyn' aldynda – senin' mindetin', boryshyn' qandai?» — degendi de aitatyndy.A'ke aitqandaryn, bala jadynda jan'ylmai saqtay' u'shin ag'aiyndar u'sh shen'ber ay'mag'ynda taldanatyn. Munda:birge ty'g'andar-bir a'ke balalary; nemere ag'aiyndar (bir atanyn' balalary,); jamag'aiyndar (u'sh atadan qosylg'andar, baba -balalary); qalysag'aiyndar (a'z ata, a'z baba balalary). Osylardy tolyq toqyp u'irengen ul men qyz-jeti ry'dyn' qamyn jeitin halge jetken.Ry'lar shejiresi jinaqtalyp, qorytyndala kele taipa, halyq tarihy da jazylg'an. Mundai tarih-shejirelerdin' qoljazba tu'rinde saqtalg'andary men qosa tasqa basylg'an, matag'a jazylg'an, ag'ashqa oiylg'an, ko'nge shabylg'an tu'rleri de bar.
Ty'ysqandyq meiirim,«Ty'ysy birge tu'tpeidi,tu'bi birge ketpeidi»,«Ag'aiynnyn' azary bolsa da bezeri bolmaidy», «Qandy qalpaq kise de,qiyspaidy ty'ysqan» dep,qazaq, ty'ystyn' eshqashan qiyspaityn na'zik sezimin ko'rsetedi.Ag'aiyn arasynda qandyq,tektik qatynastyn' syrly bailanysy bar ekenin baiqai bilgen.Qazaq bolashaq urpag'yn,u'rim-bu'tag'yn bailanystyrg'an su'iek-jekjatyna u'lken ma'n berip,birin-biri syilap adamdardyn' bir-birine qushtarlyg'ynan qy'at alatyn, ju'rekten ko'mektesip, a'detteny'ge ta'rbielegen. Ty'ysqandyq meirim-otbasyndag'y, a'y'lettegi yntymaqtyn', bereke birliktin' qainar ko'zi. Ty'ystyq meirimnin' negizi adamnyn' qorshag'an ortanyn' suly'lyg'yn su'iy',ony aialai bily' seziminin' jemisi boly'men qatar sodan shyqqan asqaq ko'n'il Dushpandarymyzdyn' osy bir qazaqtyn' bay'yr-maldyq. ag'aiyndyqtyn', ty'ysqandyq qasietin joiy' u'shin, og'an taptyq ren' berip,qanay'dyn' barlyq tu'ri osynyn' artynda jasyrylg'an dep jar saly'y tegin emes. Qandastyq qaiyrymnyn' qandai bolatyndyg'y son'g'y shirek g'asyr da du'nie ju'zine jarqyrap ko'ringende,pasyq oily ondai anturg'andar ay'zyna qum quiyldy! «O'zin'diki o'zekke tepsen' de ketpeidi,basqanykin basyn'a ko'tersen' de og'an jetpeidi». «Qazaq surasa kele,qaryn bo'le bolyp shyg'ady», «Tegi birdin'-tu'bi bir», «enshisi bo'linbegen,barlyg'y-bir alashtyn' balasy», «Birin'di,qazaq,birin' dos,ko'rmesen' istin' ba'ri bos»(Abai)Bar qazaqtyn' bir ata balasy ekenin,bir-birin jatsyny'dyn' esh negizsiz ekenin SHa'ka'rim de, shegine jetkizip aitqan
Qazaq bala boiyndag'y erekshe qabyletti,ata tegi arqyly qong'an tabig'i daryndy o'te jog'ary bag'alag'an. «Atasyna tartyp aqyn bolypty,nag'ashysyna tartyp a'nshi, a'kesine tartyp ku'ishi, anasyna tartyp bishi bolypty» dep,balanyn' ikemi men talabyna su'isine qarag'an. «Ata o'neri-balag'a mura,ata ka'sibi-bala na'sibi».Jas urpaqtyn' ta'lim alyp,u'lgi-o'nege u'irenip,o'ner ug'atyn-ustazdyq ortasyn,ag'aiyn ty'ysyn qadirlep qurmettey',olardyn' meiirim shapag'atyna bo'leny' bala u'shin taptyrmas tabys.M.SHahanov: «O'z ty'g'an jerin'e degen su'iispenshiligin'di en' aldymen otbasyn'a, ay'yldastaryn'a arnamai turyp,barsha a'lemdi su'iy' mu'mkin emes». «Ty'g'an o'kpege qisa da,o'limge qimaidy». «Turman quiysqandai bolmaidy, ty'man' ty'ysqandai bolmaidy». «Jeti atasyn bilgen er,jeti jurttyn' qamyn jer» Bizdin' tek-ti a'je,arly,aibarly da,aqylman a'jelerimiz ben analarymyz Jan iesi jatyrda paida bolysysymen,ony aialay', anany qurmettey' u'shin o'te ay'qymdy sharalar men a'reketter jasag'an.Osynyn' na'tijesinde qursaqtag'y jan iesin sharana shag'ynda tani bilgen.Bul is-a'reketter:yrym-tyiym, ra'sim-ulag'at aiasynda ju'zege asyrylg'an. A.Baitursynov: «Yrym etsen' adal et, jamandyqtan aman et»-degen.Adal nietpen jasalg'an yrymdar bizge jetti. «Aptasyna bir ret monsha ko'rmesen',ta'nin' kirler.Ku'nine bir ret adammen so'ilespesen' ko'n'ildi kir basar»-degen ulag'atty so'z bar.Adam ko'n'ilin jadyratyp,sezimine syr uialatyp, shalqytyp otyrsa ol adamda o'mirge degen qulshynys, tirlikke degen talpynys ty'yndaidy. A'jelerimiz, analarymyz osyny jaqsy sezingendikten o'mirge kele qoimag'an sharanag'a ty'maq jerinin' hosh iisin, a'sem u'nin,tan'g'ajaiyp tulg'asyn tanyta bilgen. Myna yrymdar sonyn' aig'ag'y.Ju'kti jas kelinge aq bienin' keshki say'malyn ishkizip, ko'bigin jalatady.Jas ananyn' «Ko'n'ilin ko'tery'» yrymyn jasaidy.Jastar kelinge, salmaqty, baisaldy, yrg'aqty a'n aityp,ku'i tartyp beredi.Maida qum ne tuz u'stimen jalan' aiaq ju'rgizedi.Aily tu'nde sy'yq sy'g'a shomyl-dyrady.Bala shiraq bolady.Ju'kti kelinine ko'ldelen' jatqan jip,arqan,bay'dy attatqyz-bag'an.Balasynyn' kindigi moinyna oralyp qalar dep oilag'an.Ju'kti a'iel shashyn kespeidi.Baq taiady,balasynyn' bag'y so'nedi,kemtar bolyp ty'ady, g'umyry qysqa bolyp ty'ady degenge sengen.Eki qabat a'iel haiy'andy teppeidi,balasynyn' arqasyna ju'n o'sedi,o'zinin' beli ay'yrady. Bala o'mirge kelisimen jyly sy'g'a tuz salyp shomyldyrg'an. Jy'san salg'an jyly sy'g'a denesin batyryp,hosh iisti sho'ptermen sylap-sipap,denesin sozyp, shynyqtyryp otyrg'an.Kelinnin' uiyqtaityn otay'yn, to'segin, sa'bidin' besigin, qundag'yn arsha tu'tinimen alastap tazalag'an. Jy'san men arshanyn' iisi onyn' ty'g'an jerinin' iisi,onyn' jadynda,ko'n'ilinde ma'n'gilik saqtalady. (SHette ju'rgender, sapardag'ylar ty'g'an jerinin' tasy, topyrag'y men arsha,jy'san ala ketetin ra'sim osy yrymnyn' ko'rinisi.) Emshektegi balasy bar a'iel jalan'bas otyryp bala emizbeidi, oramal salyp aly' kerek.Jalan'bas bolsa, qaiyzg'ag'yn shaitan balanyn' ay'zyna salyp jiberedi. Bala eseigende ma'n'gu'rt bolady,anadan bezedi, basyna shyg'yp-kemitip syilamaidy,so'zin tyn'damaidy,qiianat jasaidy.Qazaq anasy omyray'yn ashyp bo'gde turg'oi ata-enesine ko'rsetip bala emizbegen.Birge turg'andar balasyn shymyldyq arjag'ynda emizgen. Bul yrymdar jas ana men balany ma'peley', qadirley', ta'rbieley'din' meirimdi joly. Bala eseie bastag'anda ty'g'an jerine aparyp ay'naty', kindik qany tamg'an jerin ko'rsety',kindik kesken jurtyn tanyty' yrymy-onyn' ty'g'an jerine degen su'iispenshiligin oiaty' u'shin jasalg'an.. Erteden kele jatqan yrym boiynsha belgili batyrlar men bilerge, aqyndarg'a,a'nshi–ku'ishilerge,ataqty adamdarg'a balasyn ertip aparyp ay'zyna tu'kirtip alatyn bolg'an. Ondag'y oiy balasynyn' sondai bolsyn degeni.Osyndai nietpen solardyn' attaryn qoiatyn.Bul yrym bu'gin de ken' etek alg'an Qazaq o'te yrymshyl, nanymshyl bolg'andyqtan. «Ko'z tiedi», «ibilis-shaitan ilip a'ketedi», «tu'sik tastap qoiady» dep ju'kti kelindi jurt ko'zinen qag'aberis, jasyryn ustay'g'a tyrysqan. «Besikti u'i berekeli» demekshi, balasynan nemere su'iip, urpag'yn o'siry'di armandag'an analar kelinderi ko'p keshikpei ekiqabat bolsa,ony erekshe qamqorlyqqa alyp aialaidy. Kelinnin' ju'kti kezinde mezgilimen durys tamaqtany'yna, u'sti-basyn taza ustay'yna, durys demaly'yna, boijazy'yna, erekshe ko'n'il bo'lip, osylardyn' oryndaly'yna enesi, abysyndary muqiiat bolatyn-dy.Da'lirek aitqanda, ekiqabat kelinnin' tamaqtany', demaly', ju'rip-tury', erejesi bolg'an,ony buljytpai oryndaty' a'y'let mektebi ustazdarynyn' negizgi mindeti bolg'an. Ekiqabat a'ieldin' ishken asyn sin'irmei loqsy', shamaly qusy' siiaqty ag'zasyndag'y o'zgeristen bolatyn erekshe qubylysty jerik boly' nemese ju'rek ainy' deidi. Adamzat tarihynan belgili bolg'andai, paig'amparlardyn', sahabalardyn',dan'qty patsha-lardyn' analarynyn' jeriktigi ty'raly an'yz a'n'gimeler tym mol.Qazaq ug'ymy boiynsha, ol aitylg'andardyn' barlyg'y ras, shu'ba'siz senimdi.Sondyqtan da, apa-eneler,abysyndar kelinshektin' nege jerik ekenin,qashan onyn' nyshany baiqalg'anyn der kezinde bily'ge mindetti bolg'an. A'ieldin' jeriktigi a'rkimde a'r kezderde a'rqalai ko'rinis beredi.Ma'selen ko'ry'ge jeriktik, esty'ge jeriktik, iiske jeriktik, uiqyg'a jeriktik, asqa jeriktik.Osynyn' ishinde asqa jeriktik barsha halyqqa ta'n.Asqa jerik bolg'an kelinshektin' ko'n'ili qalag'an, ta'beti tartyp turg'an na'rsesin zaryqtyrmai, barynsha tez tattyry' abzal.Sonda g'ana ol qalag'anynsha jep,«qanyp» qanag'at alady.Sonymen birge a'ielder boiynda u'nemi tyqyrshytyp maza bermeitin:belgili bir tabig'at sy'retin nemese oqys oqig'any bo'lekshelep ko'rgisi keletin; quiqyljyg'an bir my'zykany nemese naizag'aidyn' satyr-ku'tirin estigisi keletin; ys pen tu'tinnin' nemese gu'ldin' jupar iisin jutqysy keletin,jeriktikter bar.Qana-
g'at tilep turg'an a'iel boiyndag'y mundai jeriktik tolyq qanyp,ishki qumary tolyq basyl-g'anda g'ana onyn' densay'lyg'y ku'sheiedi. So'itip o'zimen birge balanyn' «tug'yry bekinip» densay'lyg'y on'alady.Alaida bir jerigi qansa da,ekinshi jerigi ashylyp, jeriktin' jan'alap ay'ysyp otyratyn da jag'dai bolady. Muny ainymaly nemese it jerik dep jatady. Jeriktiktin' qang'any durys,na'reste nyshang'a onyn' keri a'seri timey'i kerek. Jeriktiktin' qang'any durys,na'reste nyshang'a onyn' keri a'seri timey'i kerek. Jeriktikti ay'yzg'a alg'an sebebim,ko'zi qaraqty,ko'n'ili alg'yr a'je-apalarymyz jeriktikke balap ko'p na'rse tu'igen, Jan iesinin' jag'daiyn tu'singen, onyn' keleshegin boljag'an.Qazaq analary qasqyr etine jerik bolsa, odan ty'g'an bala o'jet, batyr bolady degen senim bar. Ma'selen: HVI g'asyrdyn' belgili batyrlary Oraq pen Mamaidyn' anasy Qarau'lek a'je bylaisha tolg'aidy:«… Mamaijan boig'a bitkende, Arystan, bo'ri etin jep, Qanyp edi jerigim» (23 joqtay') Aiy' etine jerik bolg'an anadan ty'g'an balalar:« Bir jumysqa jumsasan', ornynan a'zer qozg'alady. Saran' so'zdi keledi. Ju'rgende eki jaqqa yrg'alyp, balpan'-balpan' etip, aspai-saspai ju'redi. Eseie, es bile kele, eshkimge de des bermeidi. Qary'y aqylyna sai, arystandai azamat bolyp er jetedi. Ko'zi jumyqtay', qulag'y shunaqtay' keledi. Qol-aiag'y balg'adai, eki beti almadai, shymyr deneli bolyp o'sedi. Atag'y jeti jurtqa jetken, jeteli azamat bolady. Bir kemshiligi – qorqaqtay', tabansyzday' bolady. Du'iim jurt jinalg'an jerge ko'p baiyzdap turmaidy. U'lkenderge, o'zi ten'desterine, tipti o'zinen kishi adamdarg'a da qarsy kelmeidi. Ku'shi qaptal jetip, oiy orap tursa da, bir na'rsege batyldyq etpeidi. Sodan qaradai qashqaqtap, sheginshektep, boiyn syrtqa tarta beredi. A'ste aldyg'a tu'sip, basqalardan qara ozyp ju'girmeidi.Al ashy'-yzasy kelse, ba'rin de tas-talqan etip, apyryp-japyryp ketedi. Tay'dan tas qulag'andai qopal-qopal qylyqtar ko'rsetedi. Jerdi jaryp, aiqai salady. A'itey'ir bir jaqsysy, ondai minez uzaqqa barmaidy. O'zi syilap, jaqsy ko'rip ju'rgen a'ldebir u'lken adam aqyl aitsa boldy, ashy'yn tejep, aibaryn jog'altyp, toqyrap, toqtap qalady. Eger osyndai aiy' etinin' jeriginen ty'ylg'an qyz bala bolsa, dene bitimi kesek, qol-aiag'y iri, jalpaq betti, jalpaq alaqandy, jalpaq tabandy, qalyn' etjen'di erindi, tana ko'zdi, dana so'zdi, dara minezdi erkekshora bolady. Qary'-qairaty er adamdardan kem tu'speidi. O'zine qarsy kelgen a'iel bolsyn, er bolsyn, belinen bu'ktep, alyp urady. Qoly jomart, aqshelek, jarqyn jag'ymdy ju'zdi bolady. Bir aiyby-qyzg'anshaq, urynshaq, qyljaq so'zdi jyndybastay' keledi. Mahabbatqa jay'apkersiz, dala kezbeley' bolady. U'i jumysyna saq bolg'anymen jay'apkershiligi az bolady. Tamaq istey', bala bag'y'g'a moiyn burg'ysy kelmeidi. Ydys-aiaq jaqqa barsa, saldyr-gu'ldir etkizip, birin-birine sog'yp, keminde bir keseni syndyryp ketedi. Kiimdi olpy-solpy kiedi. Jarassa da, jaraspasa da u'stine ilip alyp, han bazarda, qonaqta, toida tartyp ju'redi. Basqalar o'zine qandai ko'zben qaraidy, qandai bag'a beredi, onymen eseptesip jatpaidy. Ba'ri o'zine durys bolsa boldy. O'z sezimi qabyldamag'an, basqalardyn' aitqan qandai da aqylyn qabyldamaidy. A'iel adamdardan ko'ri er adamdarmen syrlasy'dy, a'iel adamdardyn' jumysynan ko'ri er adamdardyn' jumysyn istey'di unatady.»( Bolat Bopaiuly Jota Qajy) Qazaqta ko'kqumai, aqqy',arystan, jylan,qulan,ular etine jerik bolg'an analardyn' o'mirge a'kelgen balalary ty'raly an'yz a'psana,ug'ym-tu'iinler mol-aq. (jalg'asy bar)

Qobdabai Qabdyrazaquly (jazy'shy).
Ku'nnur Qairatqyzy (№8 mektep mug'alimi)
24. Tamyz 2017

Psihologiia
Qobdabai Qabdyrazaquly, Balatany' baspaldaqtary

Maqala avtory: Qobdabai Qabdyrazaquly
Jumys orny: zeinetker
Lay'azymy: zeinetker-ustaz
Portalg'a jariialany' merzimi: 23.08.2017

Balatany' baspaldaqtary

Qazaq halqy-o'te balajan halyq. «Artymda qaraiyp urpag'ym qalsyn, shan'yrag'ymda shyraq jansyn, oshaqtyn' oty so'nbesin» dep urpaq jalg'astyg'yna zor ma'n bergen, balanyn' azamat boly'y jolynda ku'sh-qairatyn aiamag'an. « Uldyn' uiaty — a'kege, qyzdyn' uiaty-sheshege» dep ul-qyzdarynyn' o'negeli de uiatty,ta'rbieli de tekti boly'yna erekshe nazar ay'daryp, a'rbir ata –ana bul jay'apkershilikti o'zderinin' abyroily mindeti,urpaq aldyndag'y qasietti boryshy sanag'an. Qashannan qazaq urpaqty Ta'n'irden, Alladan, Jaraty'shydan jalynyp, tilep, qalap-surap alatyn.Balaly boly' u'shin,moinyna burshaq salyp tiley'den bastap,ku'ndiz-tu'ni imanynyndai u'iirip,qadam saiyn jalbaryny'men qatar, sa'l keshige bastasa boldy,baz keship, a'y'lieli oryn mekenderge,jatyp-tu'nep,syiyny' men tabyny'dan jalyqqan emes.Qazaqtyn' osy bir aqjarqyn, asyl,riiasyz pig'ylyna Jaraty'shy da nuryn to'gip, shapag'atyna bo'lep,aldyna otyzdan, artyna onnan urpaq syilag'an g'oi!Ormandai otyz uldy,eliktin' lag'yn dai erke jiyrma qyzdy ma'pelep o'sirgen qazaq mol-aq edi.Ka'zir de bar eken.(2010 jyldyn' jag'daiymen)Qarag'andy oblysynyn',Temirtay' qalasynyn' Aqtay' kentinde 10 uly,eki qyzy bar.bes otbasy,segiz qyzy to'rt uly bar bes otbasy turady eken. Budan artyq bailyq,budan artyq baqyt bola ma?Qazaqtyn' Qarashan'yrag'yna ie bolg'an, Qazaq handyg'ynyn' bas ustazy Abylaidyn' otyz uly,qyryq qyzy bolg'any tarihi shyndyq!! Mine osy Jaraty'shydan jalynyp surap alg'an ul-qyzyn adam qataryna qosy' u'shin onyn' damy',o'sy',jetily' kezen'derin muqiiat qadag'alap,teren' zerde-ley'di o'mir taqay'yrylag'an.Osy negizde adamtany' qazaq iliminin' ishinde,sa'bitany', tektany', jas kezen'derin sipattay' jag'ynan jinaqtag'an bilim qorynda bu'gingi g'ylymi atalatyn psihologiiadan artyq bolmasa kem tu'speitin qag'idalar men paiymday'lar barshylyq.
Adamnyn' jas ereksheligi ty'raly aitylg'an pikirlerde SHa'kerimnin': «balalyq shaq, ere-sektik,qarttyq» degen toptay'y ay'yz a'debiet u'lgilerimen sabaqtas bolsa bala jasyn tikelei toptag'an A'.Dibaev aqsaqal boldy.(A.Divaev. «Igry kirgizskih detei»1905)Ol, qazaq balalar oiynyn zerttei kelip jaso's-pirimderdi sol kezdegi g'uryp boiynsha jas ereksheligin:1-7 jasqa deiin- sa'bi,7-15 jasqa deiin-bozbala, 15-30 jasqa deiin jigit-dep toptap,qazaq oiyndaryn: sa'biler oiny;bozbalalar oiyny:jigitter oiyny dep bo'ldi.
Qay'ym arasynda bala jasyn bylai atap,to'mendegishe toptaidy.Bir jas ay'mag'ynda-sharana,shaqalaq,na'reste atay'lary qolanylady.Bir men eki ay'mag'ynda,qyz balany bo'pe,ul balany bo'bek deidi.Ekiden u'sh aralyg'yn-bu'ldirshin dep jalpylai atay'men qatar birden u'sh jas arasynda o'bektegen,erkeletken atay'lar o'te ko'p.Mysaly,ta'ttim, tompa-g'ym,torg'aiym,balapanym,qozym,gu'lim,aiym,ku'nim,jaryg'ym,juldyzym qatarly qazaq ananyn' sanyna sai bu'ldirshinderdi erkeletip ataityn o'z esimderi bar bolg'an.Osy shaqtag'y sa'biler tabig'aty osylai aimalap, o'bektep, erkeletip qolpashtap,qoltyg'g'ynan demep, ko'kke ko'terip talpyndyryp otyrg'andy qalaidy. En'bektey'ge taiag'anda qoldy-aiaqqa toqta-mai talpynyp,ushyp kete jazdaidy. Muny qazaqtar «qanatty» shaq deidi.Osy jag'daidy bilmeitin talailar na'restenin' qanatty shag'ynda talai na'resteni »ushyryp» qulatyp ta alg'an.Qazaq tanymy boinsha bul shaqta qoiylatyn negizgi talaptar: «osy kezen'de bala a'kesinen go'ri anasyna ko'birek ta'y'eldi keledi. Qajettiligi jaqsy qamtamasyz etilmegen bala keiin o'skende man'aiynan shy' ketpeitin baqytsyz bala bolyp o'sedi. Bul kezde ananyn' en' basty mindeti balany emizy' bolmaq.Sondai-aq, ananyn' balany qushag'yna qysy'y men emizy'i de u'lken ma'nge ie. Na'restesin o'bektey' arqyly ekey'inin' arasynda erekshe jaqyndyq, su'iispenshilik pen ainymas mahabbat paida bolady. A'rine, mahabbat, su'iispenshilik, jaqsy ko'ry', meiirimge bo'ley'di bei-jai qaldyry'g'a bolmaidy. Anasynyn' mahabbaty men meiirimine qanyp o'sken bala o'zine senimi mol, ainalasyndag'ylarmen tez til tabysyp, qoian-qoltyq aralasa kety'i on'ai, su'ikimdi bolyp o'sedi. O'zine qajetti ana mahabbatynan eki jyl maqurym qalg'an bala basqalarmen til tabysa basy qosylyp oinay'y qiyn, adamg'a jug'ymsyzday' bolyp o'sedi.Emizy' kezinde a'ieldin' ashy'ly boly'y, tynyshynyn' kety'i men sabyr-syzdany'y nemese emizip otyryp basqa jumyspen ainalysy'y omyray'dag'y balanyn' ishki sezim mu'shelerinin' qalypty damy'yna keri a'serin tigizbei qoimaidy. A'ri bundai kelen'sizdikterden bala o'mir boiy aryla almaidy.Balany emshekten erte shyg'ary' ziiandy. Emshekten o'te erte shyqqan balalarda say'saq sory', tyrnaq tisteley', to'sekke jiberip qoiy' sekildi jaisyz jaittar baiqalady. Bul kezdegi uiqynyn' da man'yzy o'te zor. Jan'a ty'g'an sa'bi tipti 24 sag'atyn tu'gelge jy'yq uiqymen o'tkizedi dey'ge bolady. O'sken saiyn sa'bidin' uiqysy da birtindep azaia beredi. Balanyn' pysyldap alan'syz uiyqtay'y u'shin tazalyqpen qatar jaily da jyly oryn a'zirlenip, barynsha jag'dai jasaly'y kerek».U'shten bes jas aralyg'ynda baldyrg'an, balay'sa atanady. 6-7-8 jas bala,balaqai,3-12 jas arasy oiyn balasy,7-13 jas jaso'spirim,13-15 jas arasy eresek bala,jas jetkinshek,15-19 arasy bozbala, boijet-ken 20-30 arasy jigit,qyz atalady. Qazaq qyzy,qazaq jigiti degen atay'lar o'te ulag'atty atay'lar.Qyz aittyrylg'annan keiin qalyn'dyq atay'ymen qatar, qudalyq ra'sim jasalyp,qalyn'dyqty bolg'andar ku'iey' atag'yn alyp,jas jigit, ku'lshe qyz atay'y olardyn' abyroi atag'yn, aibarymen namaysyn ala keledi.Qazaq qyzy,qazaq jigiti degen atay'lar-u'lken jay'apkershilikpen, boryshpen,ar-uiatpen, mindetpen astarlasyp turatyndyqtan onyn' bet-bedelin, namysyn saqtay' u'lken erlik pen yjdaqatty tileidi.Bul atay'lar qazaq u'shin ary'aqty da, ardaqty ra'miz sanalady.Alpysqa kelgen sarykidir a'ieldi de ulyqtag'ysy kelse:«A'i,bizdin' qyz!»-dep shaqyrady,abyroiyn arttyrg'ysy kelse de:«A'i,bizdin' qyz»-dep qaratady.Al, erlerdi alpystan assa da, «otag'asy,elag'asy,jigit ag'asy»-dep qurmet ko'rsetedi.
Bala damy'y degenimiz onyn' boiynda,oiynda,qimyl –qozg'alysyndag'y o'zgeristi, jan'alyqty aitady.Aitalyq. na'restenin', kindigi tu'sy'i,ana u'nin ajyraty'y, a'ke-sheshesin tany'y,ku'lip-jymiy'y,ay'nai aly'y, talpyny'y,quiryg'yn basy'y,en'bektey'i,qaz tury'y-qadam basy'y,so'iley'ge ikemdely'i(gy'ildey',yzylday' siiaqty sa'bige ta'n erekshe u'n- dybys shyg'ary'),so'iley'i, aiaq-qolyn erben'dety' alaqan ury'g'a ikemdely'i t.b.Mine osy qatarly bala damy'yn erekshe baqylag'an ultymyz,onyn' damy' kezen'derin muqiiat qadag'alap,a'r kezen'ine airyqsha ma'n berip,erekshe tanymdyq-ta'rbielik is-a'reketter uiymdastyryp,tamasha sabaqtar o'tkizgen.Bu'gingi pedagogika men psihologiiada aitylatyn damy' kezen'derin,qazaq jurty tym erte tanyp bilgen,osy kezen'derdin' a'rbirine at berip,atap o'tip otyrg'an.Osy kezen'derde jasalatyn bag'ym- ku'tim,ko'rsetetin u'lgi-o'nege,igeriletin mashyq dag'dylar muqiiat daralanyp,o'te oryndy ta'silmen ju'zege asyrylg'an. Mysaly kindigi tu'se besikke salynyp,moiny beki qyrqynan shyg'arylyp,quiryg'yn bassa, quiryq basar jasap, en'bektey'ge ainalg'anda,bay'yr aiaq jasap,qadam basarda tusay'yn qig'an. Besikke salarda bo'ley' a'nin oryndaidy. Besik jyry u'nemi aitylady. Sylap sipay'dy a'nmen o'n'dep oryndaidy.Alg'ash tili so'iley'ge kele tilashar jasaidy.Nege?Qazaq ata-analar,bala damy'ynyn' a'r kezen' erekshelikterin o'te jetik bilgen.Sonda,neni bilgen?
Balalar a'lemdi sezim arqyly tanidy: esty', sipap sezy', iis sezy' ja'ne ko'ry'. A'rbir sezy' ta'jiribesi midyn' milliardtag'an jasay'shalary arasynda bailanystardy ornaty'g'a mu'mkindik beredi, so'itip balag'a bul du'nieni u'ireny'ge ko'mektesedi. Mysaly, ata-ana balasymen ony qolyna alg'anda,besikke bo'legende,sylap sipag'anda,o's-o'stegende so'ilesedi, balanyn' esty'inin' damy'yna osylai a'n aityp,ko'mektesedi. Qaitalay' bailanysty nyg'aitady, osylaisha bala ata- anasynyn' day'ysyn tany'g'a u'irenedi.Bulai u'irety' o'mir boiyna jalg'asady. Alaida qabilettilikterdi, a'sirese, ko'ry', esty', so'iley'di damyty'da erekshe kezen'der bolady.Mi maqta sekildi tez sin'iry'ge, jan'a aqparattardy qabylday'g'a qabiletti bolatyn kezen' bar. Ma'selen, kishkentai balalar o'zinin' ana tilin on'ai ja'ne jyldam u'irenetinin eske tu'sirin'iz. Du'niege kely' men bes jas aralyg'yndag'y kezen' balanyn' damy'yndag'y barlyq salada erekshe qabilettilik kezen' bolyp tabylady. Bul ty'raly adamtany' qazaq iliminde mynandai erekshe qag'ida bar.. «Balan'dy bes jasqa deiin patshan'dai qara,onbes jasqa deiin qosshyn'dai sana,onbes jastan asqan son' dosyn'dai bag'ala» degen has qag'ida bar.(Da'l osyndai ustanym, japondarda, koreilerde,saian tu'rikterinde de kezigedi) Balany asyrap ku'ty'din' en' ay'yr kezen'i bes jasqa deiingi merzim. Bala beske tolysymen qazaqtar atqa mingizip, su'ndetke otyrg'yzyp, en'bekke aralastyrady. Bes jasqa deiingi balanyn' o'sip jetily'ine, deninin' say', denesinin' shiraq, aqyl-oiynyn' ushqyr boly'yna ata-anasy,ag'aiyn-ty'ysy u'nemi mu'mkindik jasap, qadag'alap muqiiat baqylaidy.Basqasha aitqanda, «patshasyndai» qaraidy. Solai ety'ge ata–anasy g'ana emes,taipaly el, ay'yl–aimag'y mindetti bolg'an Osy jastag'y on' ta'jiribe o'mir boiyna deni say' damy'dyn' negizin salady.Ekinshi jag'ynan, nashar tamaqtany', ku'izelister, negativti ta'jiribe ja'ne on' эmotsiialardyn' (yntalandyry') jetispey'shiligi osy jyldary balanyn' damy'yna eley'li a'ser etedi. Balanyn' damy'yndag'y ay'yspaly satyny-jas shamasynyn' kezen'deri dep ju'rmiz. Onyn' bastylaryn: otyry', en'bektey', tury', ju'ry' ja'ne alg'ashqy so'iley'i qatarly damy' satylaryn jog'aryda tizbektedik.Osy kezen'derindegi na'reste,sa'bi bu'ldirshinderdin' ereksheligin atap o'teiikMuny bilgen ata-ana, ta'rbieley'shi qay'ym,ta'rbieley' isin basqara alady,baqylai alady. Balanyn' damy'yna a'rtu'rli faktorlar a'ser etedi. A'sirese ata-ananyn' bala ku'timi,ta'rbiesi ty'raly naqty bilimi o'te man'yzdy Mysaly, eger ata-analar balag'a o'z betimen tamaq iship ko'ry'ge mu'mkindik berilemese, olardyn' o'z ma'selelerin o'z betimen sheshy' qabilettiligi balalarda qalypty jag'daidan keshirek damy'y mu'mkin. Negizgi kezen'derge jety' jolynda birneshe qadamdar bar. A'rbir jan'a dag'dy qalyptasqan dag'dyg'a negizdeledi. Mysaly, bala en'bekey' u'shin,a'y'eli bay'yryn ko'tery' kerek,bay'yryn ko'tery' u'shin jastyq ne ko'pshikke etbetinen jatyp, talpynyp,tyrbanyp jattyg'y' jasay' qajet.Quiryg'yn basyp otyry' u'shin,a'y'eli jatqan jerinen ay'nai aly'y,odan son' jan-jaqqa burylyp qaray',key'desin bury',onan son' basyn ko'tere aly'y tiis.Munyn' ba'ri eresekter ko'megimen sol qozg'alysty jasai alatyn shag'ynda jattyg'yp dag'dylany' na'tijesinde oryndalady.Ju'ry' u'shin a'y'eli tury' dag'dysyn igeredi,ol u'shin su'ienip(ju'kke,qabyrg'ag'a, to'sekke, oryndyqqa, keregege t.b.).tartyp,iterip boiyn bilep u'irenedi. Al,olardy jasamasa,damy'dyn' ol kezen'i keshigedi. Mysaly,bo'ley' a'nin,besik jyryn,o's-o'stey',sylay' a'n-o'len'derin estimei o'sken na'restenin', ainalasyndag'y ty'ystarynyn',ata-anasynyn' u'nin ajyraty' qabyleti keshigedi. Nege?(Tipten basqa tilde so'ileitin jurt ortasynda o'mirge kelgen qazaq balasynyn' tili 6 aidan 1 jylg'a keshigip shyg'atyny anyqtalg'an.Al,basqa ult tilinde ,tilge kelgen sa'bilerdin' so'iley' kezen'i 6-8 aig'a uzaratynyn naqtyly zerttey' ko'rsetip otyr.)Nege ekendigi,sa'bidin' fiziologiialyq-psihologiialyq tabig'atynda jatyr.Ol bylai deidi:«.Meni 6 aig'a deiin jii emiz.Mag'an basqa tamaq kerek emes. Jii qushaqta. Menimen so'iles,a'n,taqpaq,a'n'gime aityp ber.Maimen,tuzben ja'ne basqa jaqpalarmen y'qala,sylap-sipa.Syldyrmaqtarym,qyzyq oiynshyqtarym ko'z aldymda ily'li tursyn 1 aida men … Anashymnyn' omyray'yn eme alamyn Betime tigen qol bag'ytyna basymdy buramyn,jylay',bas bury',qabag'yn tu'iy',murnyn tyjyraity'.. siiaqty ko'n'il-ku'i sezimdi bet a'lpetimmen ko'rsete alamyn. Dybys ajyrata alamyn, mag'an a'y'en unaidy a'sirese anamnyn' day'syn jaqsy ko'remin Zattar jaqynda bolsa ko'remin. Meni qolyn'a jii alshy,emizshi.(Anasy osylardy qanynda joq tilde jasasa keshikpeitin shara joq qoi») Mag'an taza qay'ip-qatersiz ay'zyma sala alatyn zat ber. Jan-jag'yma qarai alatyndai meni aqyryn ko'ter.Menimen ko'p so'iles, oqyp ber mag'an.Ekpektetip jatqyzyp aldyma qolym jeterlik jerge,ustai alatyndai dop siiaqty oiynshyq qoi.Menimen tyg'ylmash oina, mag'an unaidy. 6 aida men …Ekbetimnen jatyp basymdy ja'ne key'demdi ko'tere alamyn Ko'zben adamdardy qadag'alai alam Zattarg'a qarai sozyla alamyn Zattardy ustap,silkileimin Eki jaqqa ay'nai alamyn. Birey' tirese otyra alamyn Qol ja'ne ay'yz arqyly zattardy «zerttei» alamyn.Men ku'le alam, shyn'g'yram, gu'ildeitin dybystar shyg'ara alam Atymdy atag'anda qaraimyn Ainadag'y o'z beineme ku'lemMeni emizy'di toqtatpa, biraq mag'an ku'nine untaqtalg'an,jumsaq qosymsha as usyny'g'a bolady.Jegim kelmese qysama.» «…. Mag'an iteretin, tartatyn, ainaldyratyn zat ber. Synbaityn ydystar oinay'yma da'l keledi. Mag'an zattardy ko'rsetip, atyn aityp u'iret. Menimen a'rtu'rli oiyndar oina. O'len' ait, kitap oqy. Oinap otyrsam, kelip qosyl mag'an. Mag'an sy'dy, qumdy nemese usaq oiynshyqty ydysqa jinap keiin qaita to'kken unaidy. Barlyq ydys jaraidy tek qay'ipsiz bolsa bolg'any.Menin' taza ja'ne qay'ipsiz jerde bolg'anymdy qadag'ala, sebebi men qozg'ala bastag'annan bastap ba'rine qyzyg'yp a'r jerge o'rmelep shyg'amyn. Qol jy'yp u'iret. Ja'ne barlyq ekpelerimdi y'aqytynda qabylday'ymdy qadag'ala, umytpa. Meni otbasy mu'shelerine qolg'a aly'yna ruqsat ber, qushaqta meni.
12 aida men… O'zim otyra alamyn En'bektei alamyn Ustanyp turyp 1-2 qadam jasai alamyn Dybys nemese so'zderdi qaitalay'g'a tyrysamyn Alaqanymdy shapalaqtap oinag'andy unatamyn Qiyn emes tapsyrmalardy oryndaimyn O'zime nazar ay'dary' u'shin a'rtu'rli dybystardy shyg'aryp ja'ne ymdardy ko'rsetemin.Mag'an ko'p ko'n'il bo'lgendi qalaimyn. Edennen eki say'saqpen zatty ala alamyn, alyp qaita qulatqan unaidy mag'an Mag'an ruqsat berse o'zim jegendi unatamyn Ay'zyma saly' arqyly zattardy bilemin, zertteimin.»
2 jastan 5 jasqa deiingi balanyn' damy'y Ju'ry' ja'ne so'ilei aly' qabileti. Eki jasar balanyn' tanymynda u'lken mu'mkindikter bar. Olar eshqashan tynym tappaidy, эnergiiag'a toly, kez kelgen na'rsege qumarlyq tanytady. Olar eresekterge a'li ta'y'eldi bolsa da, barlyg'yn o'zderi jasag'ysy keledi, jasai almasa, ko'n'ilderi jabyrqan'qy bolady.Bul ashy' (yza) ty'dyry'y mu'mkin. Eresekterdin' aldynda o'z quqyqtaryn qorg'ay'g'a talpyng'an kezde ko'ptegen «anaiy» so'zder qoldany'y mu'mkin.. Derbestilik barlyq balalar u'shin man'yzdy, beriletin derbestiliktin' den'geii ma'deni da'stu'rlerge nemese o'zge halyqqa bailanysty boly'y mu'mkin. U'sh, to'rt ja'ne bes jasar balalardyn' du'niege kelgen sa'tten bastap damyg'an keibir dag'dylary bolady. Eger olarg'a o'mirinin' birinshi jylynda tiisti ku'tim, qamqorlyq, yntalandyry' ja'ne qolday' berilgen jag'daida, a'rtu'rli salada tanymnyn' damy'yna ko'mektesetin tildik, oilay' dag'dylary belsendi damidy. Balalarmen so'ilese otyryp, olardyn' miyna tereze arqyly qarag'andai bolasyz. Siz olardyn' qorshag'an a'lem qubylystaryn tu'siny'ge ja'ne ug'yny'g'a talpyng'anyn suraqtary boiynsha ko're alasyz; ma'selen, nelikten ag'ashtan japyraqtar tu'sedi? Nelikten qustarda qay'yrsyn bar? Nelikten sy' lai bolady? Tu'nde ku'n ne isteidi? Nege? Nelikten? Qalai? Qarapaiym, shynaiy jay'ap bery'ge umtylyn'yz. Bul olarg'a u'ireny'ge, a'lemdi tany'g'a mu'mkindik beredi.Osy shaq olarg'a gigiena dag'dylaryna u'irety'ge en' qolaily kez, sebebi balalar qol jy'y' a'deti ne u'shin qajet ekendigin tu'sinedi. Osy jyldary balalar o'zinin' эmotsiialaryn baqylay'g'a tez u'iren-edi. Balalarda a'ley'mettik dag'dylar qalyptasady, olarg'a basqa balalarmen oinag'an unaidy. Oiyn is-a'reketin yntalandyry'-progressivti damy'ynyn' en' jaqsy joly, o'itkeni damy'dyn' barlyq salasyn o'zgerty'ge ko'mektesedi. Balanyn' boi ju'iesin bosatatyn, jan qy'attaryn (oilay'yn, qabylday'yn, elestety'in, esin, zeiinin) o'rbitetin oiyn.Balanyn' alg'ashqy jyldary tez o'tedi. Son'dyqtan ony qushaqtap, aimalan'yz, ku'ldirip qy'antyn'yz, jelpindirip sergitin'iz, onymen birge oinanyz. Bul onyn' aqyl-oiynyn' damy'yna u'lken ko'mek.Jen'il taqpaqtardy jattaty' kerek,este saqtay' qabiletin damyty' u'shin munyn' da da paidasy bar.Erkin ju'rip, ju'giremin, o'rmelep shyg'a alamyn, tebe alamyn ja'ne de sekire alamyn Qanshada ekenimdi ja'ne esimimdi aita alamyn Tu'sterdi ajyrata alamyn Mag'ynasyn tu'sinbesem de eseptik sandardy paidalanamyn Men ko'p suraq qoiamyn Jen'il o'lenderdi aitamyn Oinag'anda oidan shyg'arg'an zattardy elestetip oinaimyn. Say'saq oiyndaryn tolyq u'iret. O'zim tamaq ishe alamyn O'zgelerge bay'yrmalyg'ymdy ko'rsetemin Qolymdy, tisimdi jy'amyn, a'rine u'lken adamnyn' ko'megimenMeni tyn'da ja'ne suraqtaryma jay'ap ber. A'ldebir zatty zerttep bily'ge ko'p y'aqyt ber. Sandar jaily ma'limet beretin ja'ne olardy u'iretetin oiynshyqtar ber.Ertegi oqy, o'len' ait. Mag'an boiag'an unaidy, sondyqtan mag'an tu'rli tu'sti qaryndashtar ber. Basqa balalarmen oinaty'dyn' amalyn jasa, esik aldyndag'y ko'rshi balalarmen nemese balabaqsha balalar-ymen oinat. Men 5 jasymda… O'z qozg'alysymdy u'ilestire alamyn So'zdik qorym mol, erkin so'ilei alamyn Bo'ten adamdardyn' o'zi meni tu'sine alady Basqa balalar men erkin oinap dostasamyn Jen'il tapsyrmalardy son'yna deiin jasaimyn Ko'p suraq qoiamyn10-g'a deiin sanai alamyn. Su'retti kitaptardy tamashalap, qysqa a'n'gime de aita alamyn!»
Alg'ash bosang'an tumsa jas anag'a bala qalay'yn,olardyn' shama-sharqy jetetin osy a'reketterdi og'an sai jasalatyn amal-ailany kim? qashan? u'iretip,uqtyry'g'a tiisti ekenin belgilegen,onyn' ju'zege asy' da'rejesine u'nemi baqylay' qoiatyn a'y'lettik mektep ju'iesi qazaqta tym erteden qalyptasqan.Da'lirek aitqanda,otay' ko'terip,enshisin bo'lip,jeke shyg'a salysymen,jas otay'g'a a'ke-sheshe dep atalatyn a'y'lettik mektep qurylatyn.Osy mektepke;ata-ene,abysyn–ajyn,jezde-jen'ge,ko'rshi-qolan' da ustazdyq etetin.Ay'yldas qalyn'dyqtar men jas ku'iey' balalar da, ku'lshe qyzdar da osynda toptasyp o'mirlik sabaq alatyn.Jas otay' ieleri a'ke,ana atalysymen bul mekteptin' bas ustazy bolyp, kindiksheshe tag'aiyndalatyn.(Jalpy,balanyn' keleshegine boljam jasay'da,ony tanyp bily'de,qazaq tanymy boiynsha,kindiksheshenin' o'neri,bilimi,minez-qulqy,talantty,u'lgi-o'negesi man'yzdy mindet atqarady.Munyn' g'ylymi negizi mynay':jaryq du'niege kelgen Jan iesinin' alg'ash didarlasqan,onyn' denesine qoly tiip,boiyndag'y qy'at pen a'ley'etin,ju'rektegi nurly jyly'yn kindigin kesip,tu'igen anasy-kindiksheshe shaqalaqqa bery'shi bul a'lemdegi alg'ashqy Adam.Na'reste ana jatyrynda bolg'an shag'ynda onsegiz myn' g'alammen jasar bailanysyn tolyq jasap,ata-teginen alar barlyq tuqym qy'alay'g'a tiisti «enshisin» alyp,jaryq du'niege shyg'a kelgende alg'ash aialy alaqanyna salyp,jerden ko'terip alg'an adamg'a uqsamay'y,tartpay'y mu'mkin emes qoi!!) Bul mektep osy otay'dyn' irgesi -berik,ko'pbalaly bolyp o'sip o'rkendey'ine tikelei jay'apty bolatyn.Jas sa'bidin' nag'ashylary onyn' damy',jetily' kezen'ine,osy shaqtyq y'aqytynda da'l kelip,sa'bi qalai o'sip, bay'lynyp, ta'rbielenip,biiazy a'dep,ko'rkem minezdi igerip jatqanyn baqylaityn Qaiyn jurtyn' synshyl degennin' bir pushpag'y osynda jatyr. Qazaq:«A'ke- balag'a,u'lken kishige synshy»- deidi.Bir ko'ilekti buryn tozdyrg'an kim de kim o'zinen kishige u'lgi-o'nege ko'rsetip, aqyl ken'es bery'ge mindetti.Ko'pti ko'rip,u'lken ta'jiribe jinag'an qariialar batasyn berip,o'siet o'nege qaldyrady. «Ata joly-asyl jol» degen qazaqtar,ata-baba o'sieti boiynsha tirshilik jasap tirlik etedi.Ata-baba o'sietin buljytpai orynday'g'a ant berip, sert qylady.Ony Temirqazyq etip,bag'dar boldyrady.Osynyn' ba'rin,o'z qolymen istep,basynan o'tkergen Qorqyt babamyz bylai deidi;«Tizesin bu'gip otyrg'an inabatty a'iel ko'rikti.Samai shashy ag'arg'an baba ko'rikti.Aq su'tine toig'yza-toig'yza emizgen ana ko'rikti.Qarashan'yraq qasyna tigilgen otay' ko'rikti. O'negeli bala ko'rikti»Qazaq ana osy ko'rkinen bu'gin de airyla qoig'an joq. Ta'y'ba'shylyq qoi,bul da bolsa!Mysaly,balalar bo'lmesinin' man'-daishasyna; «Bala-o'mirdin' hosh iisi,Allaһtyn' amanaty» degen paig'ampar(s.g'.s.) o'sietin, jazyp ilip qoig'an qazaq anany o'z ko'zimmen ko'rdim. Mu'ndai dana analar ka'zir de bar,buryn da bolg'an.Osylardyn' qamqorlyg'ynda,aialy alaqanynda, baqylay'ynda, basshylyg'ynda o'sken barlyq urpaq-o'negeli, ko'rgendi,tekti boly'y senimdi shyndyq.Amal neshik,barlyq jerde ku'lli qazaq turmysynda a'y'lettik ta'rbie da'stu'ri tegis jalg'asyp, Ta'»rbie degen Ta'n'irin'iz basymyzg'a baq bolyp qonyp turg'an joq. Kerisinshe kemistigimiz ko'lem alyp,qanat jaiyp y'shyg'yp barady. Al,bir kezdegi bizde bolg'an,a'y'let da'stu'ri jan'a zamang'a sai tu'rlenip, basqa elderden ko'rinis berip ju'r.Na'reste perzenthanadan shyg'ysymen, bosang'an ana qolyna, balanyn' damy',jetily' kezen'deri saralanyp,osy shaqtarda jasalatyn bag'ym-ku'tim,a'dis-amaldaryn. ta'ptishtep jazylg'an qoiyn,qalta da'pterleri tabys etiledi (shildehana,besik toi,qyrqynan shyg'ary',t.b joq demesen',tamasha ken'ester jinag'y) eken.Al,AQSH,Frantsiia t.b. ko'ptegen elderde jas ana mektebi jumys istep, alystan oqyty' uiymdastyrylyp, onlain fory'm, konferentsiialar o'tkizily'de.Sa'bilerdin' qabylday'g'a tiis ekpelerinin' y'aqyty,ornyn,analardiyn' «uiashyqtaryna» bizdegi ay'a raiyn habarlag'andai tu'sip turady.Al,ta'rbie,jattyqtyry', bay'ly', say'yqtyry' amaldary aptanyn', aidyn' a'r mezgiline sai my'zykamen a'rlep «planshetterde» sairap ko'rsetilip tur.Tipti sa'bilerdin' attary atalyp,olardyn' jeke basyna arnalg'an ken'ester de arasynda aitylyp jatyr. Sonda,sonshama ko'p sa'bilerdi baqylap,basqaryp otyratyn, sa'bidin' a'rbirimen jeke jumystay'g'a shamasy jetetin a'ley'etti, ku'shti ortalayqtar bar degen so'z!!Ia',solai eken.Bizde de solai boly'g'a tiisti ja'ne sondai ju'ie bar eken… Tek,onysy tolyq istei almai tur.
Endi,balajasynyn' qazaqi jiktely'in IA.A.Komenskiidin' jiktey'imen sa'ikestirip ko'relik.Komenskii,adamnyn' tabig'atyn eskere otyryp, bala jasyn- a'rqaisysy 6 jastan 4 jas kezen'ine bo'lip qarastyrdy.
1)balalyq shaq – ty'g'annan bastap 6 jasqa deiin;
2)jetkinshek shaq – 6 jastan 12 jasqa deiin;
3)jastyq shaq – 12 jastan 18 jasqa deiin;
4) eresektik shaq – 18 jastan 24 jasqa deiin. : Ol a'r jas kezen'ine sipattama beredi. Balalyq shaq. Balanyn' dene jag'ynan tez qarqynmen o'sy'imen ja'ne sezim organdarynyn' damy'ymen sipat-talady; jetkinshek shaq- esi men qiialynyn', onyn' orynday'shy organdary-tili men qoly damidy; jastyq shaq kezinde ko'rsetilgen sapalardyn' damy'ymen qatar o'te jog'ary den'geide oilay' den'geii damidy ja'ne eresektik shaqta-erik-qairaty men qabilettiligi jan-jaqty dami tu'sedi. A'rbir osy jas kezen'derge sa'ikes Komenskii bilim bery'din' satysyn usynady.
1) 6 jasqa deiingi balalar u'shin ol analyq mektepti usynady. Ana basshylyg'ymen mektepke deiingi ta'rbie iske asyrylady.
2) Jetkinshekter (6 jastan 12 jasqa deiin) u'shin a'rbir qay'ymda, jergilikti jerlerde altyjyldyq ana tili mektebin usynady.
3) Jastyq shaq kezen'indegiler (12 jastan 18 jasqa deiin) a'rbir qalada latyn mektebi nemese gimnaziia usynady
4) Eresekter u'shin (18 den 24 jasqa deiin) a'rbir memlekette nemese oblystarda – akademiia usynady. Sonymen, Komenskii balalardy jas kezen'derge bo'ly'ge biryn'g'ai mekteptin' demokratiialyq qag'idasyn usyng'an bolatyn. A'rbir bilim bery' satysy u'shin Komenskii oqyty'dyn' mazmunyn jan-jaqty taldady. Analyq mektep-mektepke deiingi ta'rbie men oqyty'dyn' satysy, onda negizgi ta'rbieshi ana bolyp tabylady. Analyq mektepte sabaq Komenskiidin' ideiasy boiynsha, belgili qatan' bag'darlama boiynsha erekshe qarapaiym osy jas kezindegi balalarg'a tu'sinikti a'distemelik ta'silderdi qoldana otyryp o'tkizy' qajet boldy. Komenskiidin' aity'ynsha, analyq mektep balalardy adamgershilikke ta'rbieley'ge erekshe ma'n berdi (adamdy su'iy', u'lkenge qurmet, kishige izet, ta'rtipti boly', kishipeiildilik ja'ne t.b.) Ana tili mektebi analyq mektepten bastalg'an oqyty'dy jalg'astyra otyryp, onda alg'an bilimdi ken'ite ja'ne teren'dete otyryp, adam o'mirine qajetti: atap aitqanda, ana tilinde jazylg'annyn' ba'rin erkin oqy', anyq, tez ja'ne durys jaza bily', sanai, o'lshei bily', a'n saly' ja'ne t.b. Biraq Komenskii onymen shektelmedi. Onyn' tu'sindiry'inshe,sha'kirtter moral qag'idalaryn bily', tu'siny' ja'ne o'mirde iske asyry'g'a umtyly' qajet, azamattyq tarih ty'raly jalpy tu'sinikteri boly'y, kosmografiianyn' ja'ne jag'yrapiianyn' эlementterin bily', shary'ashylyqtan ja'ne saiasattan habardar boly' qajettigine toqtaldy. Demek, bul sol kezdin' o'zinde ana tilin oqyty'g'a negizdelgen bastay'ysh oqyty'dyn' erekshe bag'darlamasy bolyp tabylady.Qazaqta ana mektebi Komenskiiden buryn da qurylyp,jumys istegeni belgili.Mysaly Umai Ana mektebi.Saq Ana mektebi,Tumar Ana mektebi t.b.
Komenskiidin' analyq mektebi ty'raly aitylg'an pikirleri- Bay'yrjan atamyzdyn': : «…Menin' balalyq shag'ymda ty'g'an jyldy, ty'g'an ku'ndi emes,mu'sheli kezen'derdi toilay'shy edi.Alg'ashqy mu'shel-na'restenin' qyrqynan shyg'atyn ku'nBul ku'n u'ii ishinde emes,ay'yl-aimaqta da,ko'terin'ki ko'n'il,ko'p shattyq u'stem bolatyn Ekinshi mu'shel- balanyn' jeti jasqa tolg'an ku'ni.«Jetige kelgen-she,bala jerden tiaq jeidi» dep tegin aitylmag'an g'oi.Sol jetige tolg'an ku'ni o'ren aiag'yn nyq basty dep sanaidy. Azamattyqqa attanar joldyn' alg'ashqy qadamy da osy jerden bastalsa kerek.Ata-ana men to'n'irekke bul u'lken qy'anysh.Endigi mu'shel -13 jas«On u'shte otay' iesi» degen maqal bar.Bul endi on' solyn'dy tani bastadyn',er sanatyna iliktin',senimen esepteser,aqyl bo'liser kezen' keldi degen so'z.endi sen o'zgenin' jeteginen go'ri o'zin' tizgin ustag'anyn'dy,o'zin' at jalyn tartyp mingendi qalaisyn'- degen tujyrymdarymen ushtasyp jatqanyn an'g'ary' qiyn emes «…Barsha halyq 5 pen 7 jas mo'lsherine erekshe ma'n beredi. Bul kezen'de ata-analar olarg'a kishi balalardy bag'yp-qag'y'dy,mal-jang'a qaray'dy,basqa da u'i ishilik jumystardy senip tapsyra bastasa,balalar bul taraptag'y mindetterdi o'z moinyna jay'apkerlikpen alady…Bes,jeti jasta bala estiiar bolady dep esepteledi de,jan'a a'ley'mettik ju'k arqalai alatyndai ornyqty minezge ie bolady»-dep jazg'an I.S.Kon.(Rebenok i obshestvo. M.,1988) Mundag'y pikirler qazaqta tolyg'ymen bar ekenin,onyn' qalai ju'zege asatynyn H.Arg'ynbaev, «Qazaqtyn' otbasylyq da'stu'rleri» atty en'beginde:«Qyz balalar 5-6 jasynan bastap apalarynan, sheshesinen, a'jesinen ja'ne ay'yldas a'ielderden,is tigy',tamaq pisiry',u'i jyg'y',u'i tigy',kiiz basy',o'rmek toqy',keste tigy' sheberligin u'iren-edi,u'i jiyp,kir jy'y',a'n salyp ku'i tarty'g'a, aitysqa ja'ne qyz kelinshekterge ta'n basqa da a'det-g'uryptar men jag'ymdy qylyqtardy u'irenedi»-dep tamasha ko'rsetken.Osy shaqtag'y bala a'lemin tanyp bilgen qazaqtar bala erekshelikterin eskerip,to'mendegidei is-sharalardy iske asyrg'an. Birinshi Qazaq ishinde jas balanyn' keleshegin boljaityn, olardyn' beiim-ikemdigin synap tekseretin dara daryndy-synshy adamdar bolg'an. Olar adamtany'shy, jan jaiyn oqityn danalar eken. Bala darynyn sezip, talantynyn' ko'zin ashatyn ata, a'jei, apailardyn' aty el ay'zynda qalg'an.Mine solarg'a aparyp osy jastag'y balalardyn' keleshegine boljam jasatatyn bolg'an.Usta, zerger, qusbegi,atbegi qatarly o'nerli adamdarg'a aparyp sha'kirt boldyratyn.Beiimdiligi men eptiligin baiqap ko'rip, alg'ashqy qadamyn bajailap,betin ashatyn, talpynystag'y tusay'yn qiiatyn Ekinshi.Bul jastag'ylardyn' negizgi erekshelikterinin' biri qurby-qurdastarymen,eresektermen qarym-qatynasta bolyp, ko'pti surap bilip,a'n'gime ken'es quryp,u'lgi o'nege ko'rip,ertegi an'yz qatarly tamasha ta'lim,ulag'at tyn'day'dy qalaityndyqtan qazaqtyn' «Kisilik ken'es» atalatyn sabag'yn u'nemi oqyp u'irenetin bolg'an.Biiazy,a'dep, jibek minez igery'din' bastamasy osy jasta qalanatyndyqtan,olarg'a mashyqtany',jattyg'y' jasay' ata-a'je,a'ke-sheshe janynda «qosshysyndai» erip ju'rip igeretin. Osyndai bir jattyg'y'dy Bay'yrjan atamyz bylai o'rnekteidi; «…Kiiz u'idin' to'rinde bir top ay'yl aqsaqaldary qymyz iship otyr.A'kem dastarqan shetinde qymyz quiyp otyr.Ol meni ymdap shaqyrdy da,qulag'yma: «Atalaryn'a sa'lem bery'di umytpa degenim qaida?»-dep sybyrlady.Men u'iden shyg'a jo'neldim. Syrtta biraz turdym da,nyq basyp u'ige kirdim.Ko'pshilikke qol qy'syryp turyp: «Assalay'mag'alaiky'm atalar!»-dep a'r so'zdi qadap-qadap aittym. Bug'an,a'rine,ba'ri ku'lisip jatyr.A'kem basymnan sipap: «Jaraisyts, balam,a'depti bala su'itedi»,-dedi.
U'shinshi.Osy jastag'y bu'ldirshinder,bilim men u'lgi o'negeni,a'dep pen minezdi negizinde oiyn arqyly igeredi.Oiyn oinap, a'n salmai o'setin bala bolmas.Bala ishegin su'iretip ju'rip te oinaidy deidi ata-babamyz.Osyny aitqan qazag'ym bala jasynyn' osy kezen'in' «oiyn balasy» atay'ynyn' u'lken ma'ni bar. SHyndyg'ynda o'mir degenimiz u'lken oiyn.Osy u'lken oiyng'a daiyndaly' bala oiynynan bastalady. Halqymyzdyn' uly perzentterinin' biri, asa ko'rnekti jazy'shy M.A'y'ezov: «Bizdin' halqymyzdyn' o'mir keshken uzaq jyldarynda o'zderi qyzyqtag'an aly'an o'neri bar g'oi. Oiyn degen menin' tu'siny'imshe ko'n'il ko'tery', jurttyn' ko'zin qy'antyp, ko'n'ilin shattandyry' g'ana emes,oiynnyn' o'zinshe bir erekshe mag'ynalary bolg'an»,-dep teginnen tegin aitpasa kerekM.Jumabaev:«Balanyn' qiialy, a'sirese, oiynda jaryqqa shyg'ady.Oiyn balag'a ka'dimgidei bir jumys. Oinag'anda bala janyndag'y a'serlermen paidalanady. Ainalasyndag'y turmysta neni ko'rse sony isteidi.Mysaly. qazaq balasy birey'i at bolyp qashady,birey'i quryq salady. SHyrpylardy tizip-tizip ko'sh jasaidy.Balshyqtan mal jasaidy, qy'yrshaqtan qyz jasap tanystyrady,ku'iey' keltiredi, quda tu'siredi.»-dep,qazaq balalar oiynynyn' mazmunyn qysqasha tujyrymdag'an.Bala ainaladag'ynyn' ba'rin,oiyn arqyly qabyldaidy,sol arqyly ta'rbielenip, la'zzattanady,o'nerge u'irenedi. A.S.Makarenko: «Oiyn balalar o'mirinde o'te man'yzdy zor na'rse,u'lkenderdin' qairatkerligi, jumysy, qyzmeti qandai man'yzdy bolsa, balalardyn' oiyny da sondai man'yzdy».Oiynda bala qandai bolsa, o'sken kezde jumysta da, ko'binese, sondai bolady. V.A.Sy'homlinskii: «Oiynsyz aqyl –oidyn' qalypty damy'y da joq ja'ne boly'y da mu'mkin emes. Oiyn du'niege qarai ashylg'an u'lken tereze ispetti, ol arqyly balanyn' ry'hani sezimi jasampaz o'mirmen ushtasyp, o'zin qorshag'an du'nie ty'raly tu'sinik alady.Oiyn-degenimiz ushqyn, bilimge qumarlyq pen eliktey'din' mazdap janar oty» — dep oiynnyn' zor man'yzyn birdei tu'iindegen.Osy jag'dailardy bu'gingi ku'n dengeiimen shendestirsek, birneshe kemshiliktin' oryn alyp otyrg'anyn baiqaimyz. 1.Balanyn' beiim bag'dary,qabylet–qarymy,daryn-ty'ma talanttyn tanyp onyn' ko'zin ashy' o'te to'mengi den'geide tur. Osynyn' kesirinen tabig'atynda joq talantty qoldan jasaityn,ata-analar ko'beiip,mamandyq tan'day',ka'sip iemdeny'de jastar u'lken qiynshylyqqa kezigy'de.Al,ozyq oily elderde bala baqshadag'y kezen'nin' o'zinde,balanyn' dybys ajyraty',tyn'day' qabyleti,ko'rip sezy' ja'ne ko'zjobalay',paiymday' dengeiine,dene bitisi bulshyq etterdin' ornalasy',serpily' qy'atyna t.b, alg'ashqy saraptama jasap,tany' isteri qolg'a alyny'da.Osy negizde balag'a barlyg'yn u'iretip uqtyry' emes,og'an qajettisin,paidalysyn g'ana oqytyp u'irety'ge,mamandyqty teren' igerty'ge bag'yt-bag'dar jasalyp otyr.2.Biiazy a'dep,jibek minez dag'dy mashyg'y osy jastan bastalatynyn bile tura,jas jetkinshekterge ry'hani bilim berip jatyrmyz degen jeley'men olardyn' tolyq ma'nin tu'sine almaityn jalan' ug'ymdardy «oqytyp» ju'rmiz. SH.A.Amonashvili:«Balalardy qazirgi mektep qanag'attandyrmaidy.Balalar bizden jandy bilim ku'tedi, al biz bolsaq olarg'a jansyz bilim bery'demiz.Jandy bilim- biikke samg'aityn qanattar. Jansyz bilim-aiaqtag'y kisender.Al -biz, u'lkender ne isteimiz: birtutas bilimdi usaq bo'lshekterge bo'lemiz, olardy uzynynan-uzaq no'mirlengen jattyg'y'lar, mysaldar, tapsyrmalar, paragraftar tizbesine ainaldyramyz ja'ne de olardy oryndap,jattay'g'a ma'jbu'rleimiz.»-dep tu'sinikti-tu'siniksiz ko'p bilimmen balany tumshalay'dyn' qajetsizin ashyp ko'rsetken. Jaso'spirim, jasjetkinshek shag'ynda igerilmegen a'dep, minez :M.O.A'y'ezov aitqan: «U'lken aldynda jas qaryzy, ata aldynda bala qaryzy-a'dep pen syi»-degen mindetin atqara almai qalg'an. A'depsizderdi a'deii daiyndag'andai,ko'rgensizder tym ko'beiip ketken. Ta'rbieley'di ta'rbie ty'raly bilim bery'men ay'ystyryp aldyq.

Bala jasynyn' bu'gingi da'y'irdegi jiktely'in qarastyraiyq. Qazirgi pedagogika ja'ne psihologiia g'ylymdary balalar men jetkinshekterdin' damy'yndag'y biologiialyq faktordyn' ro'lin airyqsha ko'rsetedi1. Jan'a ty'g'an bala (ty'g'an sa'tten bir-eki aig'a deiin)2. Nerestelik shaq (bir-eki aidan bir jylg'a deiin);3. Erte sa'bilik shaq (bir jastan u'sh jasqa deiin);4. Mektepke deiingi balalyq shaq (to'rt jastan 7 jasqa deiin);5. Bastay'ysh mektep jasy (7 jastan 11,12 jasqa deiin); 6. Jetkinshek shaq (11, 12 jastan, 14, 15 jasqa deiin); 7.Jaso'spirim shaq (14,5 jarym jastan, 17 jasqa deiin)
Ta'rbie men oqyty' osy jas satylaryna sa'ikes ju'rgizily'i kerek.O'itkeni, adam jasynyn' tabig'i negizi-jas satylary nemese biologiialyq jetily' satylary.A'rbir jas shag'y psihikalyq damy'dyq erekshe sapaly kezen'i bolyp tabylady ja'ne bala o'z nieti, is-a'reketin ju'zege asyry'g'a umtylatyn kezen' ekendigin eskery' qajet.
Mekteptegi oqyty' balanyn' bu'kil o'mirine tu'begeili, sapaly o'zgerister engizedi. Alan'syz balalyq shaq aiaqtalyp, balanyn' o'mirinin' is-a'rekettin' jan'a tu'ri-oqy' enedi. Oqy' mindetti is bolyp tabylg'andyqtan, ol baladan belgili bir jay'apkershilikpen en'bek ety'di talap etedi. Mektepke bary' balanyn' qog'amdag'y ja'ne otbasyndag'y jag'daiyn o'zgertip, og'an birqatar jan'a mindetter ju'kteidi. Osynyn' ba'ri balanyn' qog'amdag'y jag'daiyn o'zgertip, bul o'zgeristi ol birtindep sezinedi. To'mengi synyp oqy'shylary birtindep oqy' isine, mekteptin' san-salaly o'mirine bay'yr basyp, o'zderinin' tu'sinikterin ken'eitip, so'zdik qoryn molaiyp, oqy'g'a, jazy'g'a, sanay'g'a oqyty' o'te man'yzdy iskerlik, atap aitsaq, o'z oiyn ay'yzsha, jazbasha tu'rde bery'ge u'iretedi.Bul jastag'y balalarmen ta'rbie jumysyn durys uiymdastyry' u'shin myna erekshelikti eskery' kerek: so'z ben istin' sa'ikesti boly'yn talap ety', jo'nsiz kina'lay'dan jerkeny' seziminin' boly'y, u'lken adamdardyn' tapsyrmalaryn sheshy', minez-qulyqtyn' jan'a erejeleri men normalaryn igery' balalar arasynda qarym- qatynastardyn' qalyptasy'yna jag'dai ty'g'yzady.To'mengi synyp oqy'shylarynyn' oilay'yn damyty'da eki negizgi saty baiqalady. Birinshi satyda oilay' a'reketi mektep jasyna deiingi balanyn' oilay'yn eske tu'siredi.Ekinshi satyda oqy'shylar zattar men jag'dailardy syrtqy belgisi boiynsha bag'alaidy. Eseie kele oilay' sipattary o'zgeredi. Oqy'shylar bily'ge a'y'esqoi bolg'andyqtan, olardyn' tabig'at qubylystary, adamdardyq o'miri ty'raly suraqtary ko'beiedi. SHyg'armashylyq oiyndar balanyn' aqyl-oiyn damytady.Sezimdik ko'n'il-ku'iinin' ko'terin'kiligi -olardyn' man'yzdy bir ereksheligi. Oqy'shylar eresek adamdarmen, o'zinin' qurdastarymen qarym-qatynasta bolg'andy jaqsy ko'redi. Bul jastag'y balalardyn' negizgi is-a'reketi -oqy'. Bastay'ysh synyp oqy'shylary uzaq y'aqyt bir qalypty otyra almaityndyqtan,sabaqta jazy' men oqy'dy almastyryp, sergity' sa'tterin o'tkizip,synyptyn' ay'asyn tazartyp, u'zilis kezinde mektep ay'lasynda oiyndar uiymdastyry' kerek.Mug'alim oqyty' protsesin jeke bo'likterge bo'lip, oqy'shylarg'a jen'il tapsyrmalar berip,olardy birte-birte ku'rdelendirip otyrady. Oqyty' protsesi zeiin ma'denietin ta'rbieley'ge bag'yttaly'y kerek. Oqy'g'a ja'ne qog'amdyq jumystarg'a baila-nysty talaptardy ju'ieli qoiyp, onyn' oryndaly'yn baqylay', o'zdik jumystardy oryndaty', is-a'reketti tu'rlendiry', oiyndardy qoldany', balalardyn' en'begin jen'ildetip, balag'a tapsyrma orynday'dyn' qajet ekendigin tu'sindiry' arqyly,mug'alim oqy'shynyn' oqy'g'a degen jay'apkershiligin ta'rbieleidi.Bala forma, boiay', dybys arqyly oilaidy, sondyqtan ko'rnekilik a'disteri men oiyndardy jii qoldany' paidaly.Olar armanshyl-qiialshyl, uiymshyl, senimdi serik izdey', o'z mu'mkindikterin asyra bag'alay', tu'rli sport oiyndaryna yqylasty boly'.Osy erekshelikterdi oqy' ta'rbie jumysynda synyp jetekshileri, mug'alimder, ata-analar eskery'i qajet.Adamgershilik ta'rbiesinde balanyn' ko'ngishtigin, sengishtigin, eliktey'ge beiimdiligin paidalanyp, qateligin moiynday'g'a u'irety'ge bolady. Mug'alimnin' oqy'shymen qarym-qatynasy, jaidary izgi qatynasqa ko'shy'i, balanyn' o'zin tany'yna ko'mektesy'i adamgershilik sezimin ta'rbieleidi. Erekshe ko'n'il ay'daratyn ma'sele-balanyn' minez-qulqynyn' ko'pshil de ken' peiildi boly'y.Uzaq y'aqyttyq dene en'begine, ku'sh tu'setin jumystarg'a a'li qabiletsiz bolatyndyg'yn eskery' kerek.To'mengi synypta o'zine-o'zi qyzmet ety'din' a'detteri men dag'dylary qalyptasady. U'lkenderdin' en'begin qurmetteidi, adam o'mirindegi en'bektin' ro'lin tu'sinip, dene en'begine daiar bolady, du'nie ty'raly ug'ymdar qory, qajetti is-a'reket ikemdiligi damidy.Mekteptin' en' negizgi mindeti-balag'a bilim atay'lynyn' a'lippesin u'irety'men qosa, onyn' o'mirdegi o'z orynyn taby'yna ko'mektesy'. Jeke tulg'any qalyptastyry'da en' bastysy-aqyl-oi, adamgershilik, en'bek, эstetikalyq, dene ta'rbiesin o'zara bailanysta keshendi ju'rgizy'.
Jetkinshek balalardy damyty' ja'ne ta'rbieley' ereksheligi. Karakovskii V.A. O podrostkah. (M.: Pedagogika, 1970.)Jetkinshektik kezen'nin' shekteri shamamen orta mekteptin' V-VIII synybyna sa'ikes keledi de, 11-12 jastan 14-15 jasqa deiingi aralyqty qamtidy.Jetkinshektik kezen'nin' balanyn' damy'yndag'y erekshe orny onyn' «o'tpeli», «betburys», «qiyn», «synalatyn» kezen' degen atay'larynda beinelengen. Bul-en' tynymsyz, en' qiyn, en' qyzba jas. Jetkinshektin' jeke basy damy'ynyn' asa man'yzdy faktory -onyn' o'zinin' ay'qymdy a'ley'mettik belsendiligi, ol belgili bir u'lgiler men igilikterdi igery'ge, u'lkendermen, joldastarymen qarym-qatynas ornaty'g'a bag'yttalady. Jetkinshektik kezen'nin' man'yzdylyg'y adamnyn' jeke basynyn' moraldyq, a'ley'mettik negizderin qoldanyp, qalyptasy'ynyn' jalpy bag'ytynyn' belgileny'iOlar ko'p oinap, ko'p ju'giredi, alysyp-julysyp tentektikter jasaidy, a'li de bala bola ju'rip, eley'siz eseiedi. Jetkinshektin' jeke basyndag'y basty jan'a qurylym o'zi ty'raly «endi bala emespin, eresekpin»-degen tu'siniktin' paida bolyp, o'zine jurttyn' osylai dep qaray'yn tileidi. Jynystyq tolysy' tez ju'redi:
— qyzdarda — 11-13 jas;
— er balalarda — 13-15 jas.Qanqa su'iegi men bulshyq etinin' jedel jetily'ine bailanysty motorlyq apparattyn' qaita,quryly'y minez-qulqynyn' o'zgery'ine a'kelip sog'ady, sondyktan dene ta'rbiesin durys uiymdastyry' kerekJetkinshekter bilimdi, a'dil, meiirimdi, sabaqtag'y jumysty uiymdastyra biletin mug'alimderdi bag'alaidy. Jetkinshektik shaq-bolashaq ty'raly balalyq armandardyn' ornyna o'zinin' mu'mkindikteri men o'mir jag'dailaryn eskere otyryp, ol ty'raly oilany' bastalatynyn, u'nemi qaperde ustay'ymyz qajet.Sananyn' damy'y balanyn' o'z betimen ta'y'elsiz talaptany'yn ty'dyrady. Olar otbasynda, mektepte en'bekke aralasady, ku'ndelikti o'mirdi baqylaidy,oi-o'risi ken'idi.Jetkinshektik shaqtan jaso'spirimdik shaqqa.o'ty' bastalady ol a'rine tym jen'il bolmaidy.Bul jastag'y bala o'z nieti, is-a'reketin ju'zege asyry'g'a umtylatyn kezen' ekendigin, namysqor kelet»nin, u'lkender baqylay'yn, a'kimshilik sharalardy unatpaidy. U'lkenderdi ozbyrlyq jasaidy dep oilaidy. Keide tu'sinispey'shilik osyndaidan da ty'ady. U'lkenderge bailanyp olardyn' minezinen shyndyqty baiqay'g'a tyrysy'y u'lkender men balalar arasynda tu'sinispey'shilik ty'g'yzady. U'lkenderdin' oilanbai asyg'ys sheshim qabylday'y balag'a ziian keltiry'i mu'mkin. Bul jastag'y balalar o'negeli adamdardyn' isterimen masattanady. Osy turg'ydan balanyn' minezin ta'rbieley', yqylasy men qabiletin damyty', muqtajdary men tilekterin qamtamasyz ety' durys pedagogikalyq oilarg'a negizdely'i kerekJetkinshikter qog'amg'a paidaly isterge yqylasty, ujymshyl, joldastyq, dostyq sezimge bai, kitap oqy'g'a, kinofilmder ko'ry'ge yntaly, sportty unatady.A'debiet jetkinshekke azamattardyn' qarym-qatynasynyn' ma'nin, sezimderin ashyp, o'z senimderinin' durystyg'yna jay'ap izdey'ge u'iretedi.Saz a'y'eni-adam seziminin' a'mirshisi, tolqy' u'stindegi adamg'a tu'sinikti,sondyqtan sazg'a basa ko'n'il bo'ly' jetkinshektin' ta'rbiesine ko'mektesedi. Jetkinshektermen jumystag'y negizgi pedagogikalyq ideal -balanyn' is-a'rekette jetistikke jety'ine jag'dai jasay' jo'n..Balamen jeke jumys ju'rgizy', a'deptilik saqtap, pedagogikalyq shydamdylyq, ustamdylyq ko'rsety' jetkinshektin' qalyp-tasy'yna tikelei yqpal etedi. Durys tamaqtanyp, taza ay'ada jii boly', ko'p qozg'aly' (oiyn, dene jattyg'y'lary, sportpen ainalysy') dene ta'rbiesine ko'mektesedi..SHamadan tys jumys jalpy damy'yn tejeidiDene ta'rbiesi ja'ne sportpen ainalysy' zeiinnin' damy'yna a'ser etip,
onyn' ko'lemin ko'beitedi, zeiinnin' bir nerseden ekinshige bo'liny'ine a'ser etedi.Ta'rbieshinin' mindeti-en'bek, sport is-a'reket arqyly jetkinshektin' erik-jiger, sapalaryn qalyptastyry'.bolg'andyqtan,mug'alimder, ta'rbieshiler, ata-analarolardyn' maqsatqa jety'degi senimdiligin ta'rbielep, jetistigin atap ko'rsetip,qay'ip-qaterden saqtandyryp, der kezinde ko'mekke kelip, jetkinshekti o'z kemshilikterinin' sebepterin tu'sindiry'oryndy.. Jetkinshekterdin' qalyptasy'ynda joldastarynyn' qog'amdyq pikiri u'lken ro'l atqarady. Moral ma'selelerin talday' ja'ne adamgershilik taqyrybyndag'y pikir saiystardyn' a'serinen o'mirdin' ma'ni, o'z bolashag'y,mamandyg'y ty'raly, o'z bedeli ty'raly oilanatyn-dyqtan, mug'alim bul ma'selelerdi sheshy'ge pa'rmendi tu'rde ko'mektesip, ku'ndelikti is-qylyqtardyn' adamgershilik ma'nin ashy'g'atu'rtki boladyJetkinshektermen o'zara a'rekettin' negizgi ta'silderi: onymen birge is-qylyqtardy,oqig'alardy talday', bag'a bergizy', o'zin-o'zi talday'g'a, o'z minez-qulqyn basqary'g'a u'irety'..Mine, osy kezen'de jetkinshektermen jasalatyn ta'rbie jumysynda kemshilikter aiqyn ko'rine bastaidy. Son'g'y kezderi jetkinshekter ta'rtibinin' to'mendegenin baiqay'g'a bolady: a) ata-anamen kelispey'shilik jag'dai ty'ynday'y; a') mekteptegi qiyndyq pen sa'tsizdik;b) ta'rtibi qiyn qurby-dostarymen bailanys ornaty'.Otbasyndag'y jaqsy qarym-qatynasty jog'alty', mekteptegi sa'tsizdik, kelen'siz toptag'y qurbylarymen jaqyndyq a'r tu'rli joldarg'a itermeleidi. Otbasy, mektep, qurby-qurdastar toby-barlyq jetkinshekterdin' nag'yz tabig'i ortasy,en' man'yzdy qog'amdyq faktory.Demek, balanyn' minez- qulqynyn' qalyptasy'yna otbasy erekshe a'ser etetindikten onyn' ko'p qyrly, jan-jaqty boly'y otbasyna bailanysty. Pedagogikalyq, a'ley'mettik jag'ynan jiberiletin a'lsizdik, oqy' ju'iesindegi sa'tsizdik-ay'ytqymaly minez-qulyqtyn' qainar ko'zi.Jetkinshektin' minez-qulyg'yndag'y ay'ytqy'lar ko'bine ty'a paida bolmaidy, olar otbasyndag'y ja'ne mekteptegi durys ta'rbie bermey'den paida boladyOsy atalyp ko'rsetilgen ay'ytqy' deviantty minez-qulyq dep atalady.Deviantty minez-qulyqty jetkinshekke qoldanylatyn ta'rbielik profilaktikalyq is-sharalar-tulg'ag'a a'ser ety', a'ley'mettik pedagogikalyq tu'zety' is-sharalary,keri a'serli ortany say'yqtyry'. Deviantty minez-qulyqtyn' bir tu'rine qylmystyn' a'reketke aparatyn agressivti minez-qulyq (to'beles, til tigizy') jatady.Jetkinshektin' minez-qulyg'yndag'y agressivttilik adamdardy aiay' seziminin' joqtyg'ynan «aiy'andyq» bag'ytqa beiimdely' na'tijesinde o'zin qorshag'an ortag'a ziianyn tigizedi. Bul jag'dai tulg'a aralyq, top aralyq kikiljin'ge o'rshigip kety'i mu'mkin. Jetkinshektin' minez-qulyg'yndag'y agressivtilik ishimdikpen, nashaqorlyqpen tikelei bailanysty.Keide jetkinshekter ishimdik ishken kezde o'zinin' en'begin (buzaqylyq, to'beles, sa'tti aiaqtalg'an oqig'alaryn) atap o'tedi. Jetkinshektin' ta'rtibi agressivti ku'ide bolsa, olar «qiyn» balalar qataryna jatady. Keibir mektep mug'alimderinin' qiyn balalarmen jumysy synyp aldynda ju'ike juqartatyn a'n'gime, jazalay', t.b. tu'rinde ju'zege asady. A'dette, bul a'rekettin' barlyg'y on' na'tije bermeidi, kerisinshe qiyn jetkinshekterdin' mug'alimge, mektepke kekteny'i ku'sheiip, qarsy kely'ine a'keledi. Mug'alimder qiyn jetkinshektermen til tabysa alsa, olar o'zine ko'n'il men qolday' ko'rsetkendi qajetsinip turatyndyqtan, ta'rbieshi osy kezde ko'mek qolyn sozy' kerek. A'ri ko'mek qolyn da soza alady.Jaso'spirimnin' tag'y bir erekshelikteri эmotsionaldyq turaq-syzdyq.Uldardyn' эmotsionaldyq turaqsyzdyqtyn' sharyqtay' shegi 11-12 jasqa, al qyzdar 13-15 jasqa keledi. A'rine u'lken jaso'spirim shaq kezinde balanyn' ko'n'il ku'ii, psihologiialyq reaktsiiasy turaqtaidy, sonda da kei jag'daida turaqsyzdyq ko'rinedi. Osy kezde jaso'spirim o'z-o'zin tany'g'a, o'zin ta'rbieley'ge, o'mirdi tanyp bily'ge, o'zinin' o'mirlik kompetentsiiasyn jog'arlaty'g'a daiyn. Sondyqtan mektep tarapynan psiholog, mug'alim ja'ne ta'rbie jetekshisi a'rtu'rli bag'darlamalar qurastyryp, jaso'spirimmen tu'rli jumystardyju'zege asyry'y qajet..O'itkeni ko'binese jaso'spirim stress jag'daida, ko'n'il ku'iinin' tez o'zgery'ine bailanysty ja'ne ashy'-yza basym boly'y-mu'mkin.Osy shaqta. ata-ana qarym qatynasyn qurbylardyn' qarym qatynasyna ay'ystyrasaly'y mu'mkin.. Osy kezde u'iden ketip qaly', qan'g'ybastyq, mektepke kelmey', oqy'dan qashy', o'tirik aity', agressiialyq ta'rtip jii kezdesedi. Osynyn' barlyg'y jaso'spirimnin' ishtei izdeny'ine, fiziologiialyq ja'ne psihologiialyq qalyptasy'ynyn' o'zgeristerine bailanysty. Mine osy kezde ata-analar sy'itsidtik dertke bailanysty asa saq bolyp, balalaryna ko'p ko'n'il bo'ly'i qajet.Sy'itsidtin' sebepteri: 1.Otbasynan;:2.Dostarynan;3Tu'n'ily'den.Balalardag'y a'r jastyn' o'zinshe jaqsy jaqtary, qiyndyqtary men erekshelikteri bar. Sondyqtan da jaso'spirim shaqtyn' o'zindik ereksheligi- bul en' uzaq ja'ne balanyn' fiziologiialyq o'zgeristerge ushyraityn kezen'. Jaso'spirim shaq-qyzdar arasynda 10-12 jastan 15-16 jasqa al uldar arasynda 12-14 jastan 17-18 jasqa deiin jalg'asatyndyqtan balalardyn' beiimdiligin ja'ne qabiletin, minez-qulqy men temperamentin mug'alim-ta'rbieshi, ata-ana u'nemi eske alyp, olardyn' durys damy'yna, qalyptasy'yna ju'ieli tu'rde yqpal ety'i qajet. Balanyn' tez damy'yna bailanysty bu'kil ag'zanyn' organdary ja'ne quramdary fiziologiialyq ja'ne psihologiialyq o'zgeristerge tap bolady. Jaso'spirimnin' o'z avto-nomiiasyna ku'res ashyp, iag'ni, «men u'lkenmin» dep o'zimen sanasqandy qalaidy. O'z quqyqtaryn aityp, ata-ananyn' baqylay'ynan shyg'y'g'a qajet ety'i ja'ne de osy kezen'de o'zindik-jeke qarym-qatynas negizgi qajettilikke ainalady. Qoiylatyn talaptardyn' ko'bi qarsylyq reaktsiiasyna a'keledi, o'itkeni jaso'spirim o'zin u'lkenmin dep sezingenimen, qiyndyqtardan qashady, o'zbetimen kedergilerdi sa'tti jen'ip shyg'y'g'a shamasy jetpei qalatyn kez bolady.Naqtyly qolday',aity'ly aqyl-ken'es,u'lgili o'nege da'l sol sa'tte o'te qajet.Osy shaqta qazaqtyn' «Kisilik ken'es» atty sabag'ynyn' man'yzy o'te zor.Ony u'nemi o'tkizip tury',olarmen a'ke-sheshe retinde,ata-a'je retinde,nag'ashy-bo'le retinde jan tartyp ken'esy' taptyrmaityn ta'rbie sag'aty bolady.
Jaso'spirim shaq (15-17 jas) (Jaso'spirimdik kezen'nin' ko'ptegen teoriialary bar.) Jaso'spirimdik shaq bala men eresektik shaqtyn' aralyg'y, balanyn' eresekterge ta'y'eldiligimen sipattalady, eresekter balanyn' o'mirlik is-a'reketin mazmuny men bag'ytyn belgileidi.Jaso'spirimdik shaqtyn' asa man'yzdy mindetteri-mamandyq tan'day',en'bek pen qog'amdyq-saiasi qyzmetke daiarlany', o'mirge a'zirleny'.O'zara bailanysty bul mindetterdin' ju'zege asyryly'y belgili bir y'aqytty talap etedi. Adamnyn' jalpy aqyl-oi qabil-eti 15-16 jasqa qarai qalyptasyp bolady. Sondyqtan onyn' bala kezdegidei shapshan' o'sy'i baiqalmaidy, alaida ol odan a'ri jetile beredi.Jaso'spirimdik shaq-jeke adamnyn' tolysy'y men qalyptasy'ynyn' aiaqtalatyn kezen'i. Jynystyq tolysy'g'a bailanysty o'z ag'zasy men syrt kelbetindegi u'lken o'zgerister, o'mirlik is-a'rekettin' ku'rdeleny'i baiqalady Sondyqtan jaso'spirimdik shaq ymyrasyz keledi. Jaso'spirimge o'zin ko'rsety'ge umtyly', o'zin jan-jaqty ashy'g'a qushtarlyq ta'n. Olar o'z mamandyg'yn tan'dap aly'g'a tyrysady.Mamandyqqa yqylasynyn' birte-birte qalyptasy'y tu'rli is-a'reketterine jay'apkershiligin arttyr-ady.Olarg'a is-a'reketti o'z betinshe orynday'g'a mu'mkindik berip, durys baqylay' men pedagogikalyq basshylyq jasay' kerek.Bul kezen'de sezim, dostyq qarym-qatynastar damidy.Mysaly: g'ashyqtyq, o'zara senim, qaiyrymdylyq,birin-biri syilay', ko'mek ko'r-sety', is-a'reketterin birigip orynday',joldasynyn' kemshiligin aityp, joiy'g'a ko'mek-tesy'.Bul ku'ndegi jastardyn' minezinde tu'rli o'zgerister paida bolady. Mysaly, qyzdar o'zderinin' syrtqy kiimine, dene qimylyna ko'n'il bo'ledi. Er balalar a'demi kiinip ju'ry'di unatady
Bizdin' maqsatymyz,adamtany' qazaq ilimi men bu'gingi pedagogikadag'y balatany' baspaldaqtaryn salystyra otyryp birinde bar artyqshylyq arqyly,ekinshisindegi kemistikti arylty',jan'a jag'daida tolyqtyry' bolg'andyqtan mynandai qortyndy jasai Birinshi.Adamtany' qazaq iliminde balanyn' damy',o'sy' a'r kezen'ine muqiiat baqylay' jasap, o'zgeristerdi jiti qadag'alap,ku'tip bag'y', ta'rbielep jetildiry' ta'silin u'nemi o'zgertip, jan'alag'an.Olarg'a sol o'zgeris pen damy'g'a sai at berip, ta'rbie na'tijesi osy kezen'de igerily'ge tiis mashyq,dag'dysyn ko'rsetip turma?,joq pa?- degenge qorytyndy jasap, «emtihan alyp» belgilep otyrg'an .
Ekinshi.Ko'zirgi pedagogika men psihologiiada jas jetkinshekter men jaso'spirimderdin' jeke bas erekshelikterin aiqynday', onymen sanasy' jag'daiattary jaqsy qarastyrylyp, teren' taldang'an.Mine osylardy bu'gingi tan'da o'zara ushtastyryp u'ilesimdi paidalany' qajet. Balany o'mir su'ry'ge u'iretetin sol o'mirdin' o'zi.O'mir mektebi-degenimizdin' o'zi osy g'oemes pe?
*Eger balany u'nemi syng'a alsa, ol jek ko'ry'di u'irenedi.
*Eger bala arazdyq ortasynda o'sse, ol agressiiag'a u'irenedi.
* Eger de balany muqatsa, ol tuiyq bolady.
*Eger de bala jazg'yry' jag'daiynda o'sse, kina' sezimimen o'mir su'ry'ge u'irenedi.
* Eger de bala shydamdylyq ortasynda o'sse, ol basqalardy qabylday'g'a u'irenedi.
*Eger balany jii ko'termelese, ol o'zine seny'ge u'irenedi.
*Eger balany jii maqtasa, ol qaiyrymdy boly'g'a u'irenedi.
*Eger bala adaldyqta o'mir su'rse, a'dil boly'g'a u'irenedi.
*Eger bala a'lemge degen senimde o'mir su'rse, ol adamdarg'a seny'ge u'irenedi.
* Eger bala aialay'men o'sse, ol a'lemde mahabbatty tabady.

A'debietter:
1.Ana mektebi Qarag'andy 2014
2.A'y'let mektebi Astana 2015
3.Ta'»rbieley' qazaq ilimi Qarag'anndy 2017
4 .Adamtany' qazaq ilimi Qarag'andy 2017