Аннотация (қазақ тілінде)

Бұл мақала керлинг спорт түрінің пайда болу тарихы мен негізгі ережелерін қарастырады. Мақаланың мақсаты керлингтің Шотландияда қалай пайда болып, халықаралық спорт ретінде қалай дамығанын, сондай-ақ ойынның заманауи ережелерін, алаңы мен қажетті жабдықтарын жан-жақты талдау болып табылады. Зерттеу әдіснамасына тарихи-салыстырмалы әдіс, әдебиеттер мен дереккөздерді талдау кіреді. Мақалада керлингтің ерте тарихы (XVI ғасыр), оның бірінші ресми клубтары мен ассоциациялары құрылуы, стандарттардың қалыптасуы, әлем чемпионаттары мен Олимпиадаға қатысуы баяндалады. Сондай-ақ ойынның мақсаты, команда құрамы, эндтердің саны, ұпай есептеу жүйесі, алаңның өлшемдері мен белгіленуі, инвентардың сипаттамалары және судьялық құрамы егжей-тегжейлі түсіндіріледі. Нәтижесінде керлингтің қарапайым халықтық ойыннан кешенді стратегиялық спорт түріне дейінгі эволюциясы көрсетіледі. Мақала спорт тарихымен қызығатындарға, студенттерге және керлингтің негіздерін түсінгісі келетендерге арналған.

Аннотация (на русском языке)

Данная статья рассматривает историю возникновения и основные правила спортивной дисциплины кёрлинг. Цель статьи – всесторонне проанализировать, как кёрлинг зародился в Шотландии и развился в международный вид спорта, а также разобрать современные правила игры, параметры площадки и необходимый инвентарь. Методология исследования включает историко-сравнительный метод, анализ литературы и источников. В статье описывается ранняя история кёрлинга (XVI век), создание первых официальных клубов и ассоциаций, формирование стандартов, участие в чемпионатах мира и Олимпийских играх. Подробно объясняются цель игры, состав команды, количество эндов, система подсчёта очков, разметка и размеры площадки, характеристики инвентаря и судейский состав. В результате показана эволюция кёрлинга от простой народной забавы до комплексного вида спорта, требующего стратегии. Статья предназначена для интересующихся историей спорта, студентов и всех, кто хочет понять основы кёрлинга.

Abstract (in English)

This article examines the history of origin and the basic rules of the sport of curling. The purpose of the article is to comprehensively analyze how curling originated in Scotland and developed into an international sport, as well as to explain the modern rules of the game, the parameters of the playing field, and the necessary equipment. The research methodology includes historical-comparative method, analysis of literature and sources. The article describes the early history of curling (16th century), the establishment of the first official clubs and associations, the formation of standards, and participation in World Championships and the Olympic Games. The goal of the game, team composition, number of ends, scoring system, markings and dimensions of the field, equipment specifications, and officiating crew are explained in detail. As a result, the evolution of curling from a simple folk pastime to a complex strategic sport is demonstrated. The article is intended for those interested in the history of sports, students, and anyone who wants to understand the basics of curling.

Кіріспе

Керлинг — бұл мұз алаңында арнайы дайындалған тастарды қақпақ (дом) деп аталатын белгіленген аймаққа ысыруға негізделген спорт түрі. Ол тактикалық ойын ретінде танылады, онда физикалық күш пен дәлдікті айлакерлік пен ұжымдық стратегиямен үйлестіру қажет. Бұл мақаланың тақырыбын таңдау негізі — керлингтің Қазақстанда дамып келе жатқан, бірақ кең ауқымда танымал емес спорт түрі ретіндегі өзектілігіне байланысты. Оның тарихын және негізгі ережелерін түсіну спорттың мәдени маңызын түсінуге және оны насихаттауға көмектеседі. Теориялық маңыздылығы спорттың эволюциясын жан-жақты зерттеуде, ал практикалық құндылығы жаңадан бастаушыларға, жаттықтырушыларға және спорттық журналистерге ақпараттық материал ретінде қызмет етуде жатыр.

Негізгі бөлім

1. Керлингтің пайда болуы мен тарихи дамуы

Керлингтің тегі Шотландияға барып такады. Оның ерте қалыптасуына дәлел ретінде Данблейн қаласы маңындағы көлдің құрғап қалған түбінен 1511 жылы белгіленген ойын тасы табылғаны аталады [1]. Бұл ойынның осы аймақта кең таралғанын көрсетеді. 1457 жылы Шотландия парламенті шіркеуге бару мен садақ ату жаттығуларынан адамдардың назарын бөлетін бірқатар ойындарды тыйым салған болатын. Алайда керлинг осы тыйымның аясына түспеді, бұл оның әрі қарай дамуына ықпал еткен сияқты. Сол кезеңдерде Нидерландтарда да «айсшток» деп аталатын ұқсас ойын болған, бұл Питер Брейгельдің 1565 жылғы суреттерінде көрсетілген.

Керлинг ресми спорт ретінде қалыптасуы XVII-XVIII ғасырларда жалғасты. 1716 жылы Шотландияның Кислит қаласында алғашқы ресми керлинг клубы ашылды [2]. Осы аймақта бұрынғы мұз алаңы ретінде пайдаланылған 250x100 метрлік жасалма дамба сақталған. Бастапқыда ойыншылар шамамен дөңгелек пішінді табиғи тастарды немесе тіпті тоқыма станоктарының салмақтарын пайдаланған. Ойынның стандарттары мен ережелері біртіндеп қалыптасты. 1804 жылы Даддингстон клубында алғашқы жазылған ережелер қабылданды. 1838 жылы Эдинбургте «Каладонияның Бас керлинг клубы» құрылды, оның міндеті ережелер мен инвентарды бірыңғайландыру болды [3]. Нәтижесінде тастың пішіні мен салмағы қазіргі заманғы стандарттарға ие болды: диаметрі 29,2 см, биіктігі 11,4 см, салмағы шамамен 20 кг (19,96 кг).

Халықаралық деңгейде керлинг XX ғасырда танымалдылыққа ие болды. Ерлер арасындағы алғашқы әлем чемпионаты 1959 жылы Фолкерк пен Эдинбургте өтті, ал әйелдер арасындағы бірінші чемпионат 1979 жылы Шотландияның Перт қаласында өткізілді. 1975 жылдан бастап әлем чемпионаттары үздіксіз өтіп келеді. Керлингтің Олимпиада дебюты 1998 жылы Нагано қысқы ойындарында болды, бұл оны толыққанды олимпиадалық спорт түрі ретінде бекітті.

2. Ойынның мақсаты, ережелері мен негізгі ұғымдары

Керлинг әрқайсысы төрт ойыншыдан тұратын екі команданың арасындағы ойын. Ойын 10 эндтен (ағылш. end – аяқталу, период) тұрады. Әрбір эндте командалар айнымалы тәртіппен (бір командадан бір тас) домға (белгіленген концентрлік шеңберлерден тұратын нысана) сегіз тас лақтырады. Әр ойыншы екі тасты лақтырады. Ойынның бастапқы лақтыру реті құрылыс арқылы анықталады, жеңімпаз команда келесі эндте алғашқы лақтыру құқығын иеленеді.

Ойынның мақсаты – өз командасының тастарын домның ортасына (ти-лайн) мүмкіндігінше жақын орналастыру немесе қарсылас тастарын домнан шығару. Энд аяқталғаннан кейін (барлық 16 тас лақтырылғаннан кейін) ұпай есептеледі. Команда домның ішінде немесе шекарасына тиіп тұрған және қарсыластың кез келген тасынан домның ортасына жақын орналасқан әрбір тасы үшін бір ұпай алады. Егер энд соңында домда ешқандай тас болмаса, энд нөлдік теңдікпен аяқталады, соңғы лақтыру құқығы сол командада қалады [4].

3. Алаң, жабдықтар және техника

Керлинг алаңы (rink) мұзбен жабылған, ұзындығы 44,5-тен 45,72 метрге дейін, ені шамамен 5 метр болатын тікбұрышты алаң. Алаңда келесі негізгі белгілер бар: ти-лайн (үй орталығының сызығы), бэк-лайн (артқы сызық), хог-лайн (енсіз сызық, оны тас кесіп өткенде ғана ойынға қабылданады), орталық сызық және колодкалардың сызықтары (лақтыру басталатын нүкте). Дом диаметрі 3,66 метр болатын төрт концентрлік шеңберден тұрады.

Керлинг тастары арнайы граниттен жасалады, көбінесе Шотландияның Эйлса –Крейг аралынан алынады. Олардың максималды шеңбері 91,44 см, салмағы 17,24 пен 19,96 кг аралығында болуы керек [5]. Әр тастың түбінде айналмалы бет бар, ол тастың қозғалыс бағытын өзгертуге мүмкіндік береді. Лақтырушы ойыншы тастың қолсабын ұстап, сырғанау кезінде оны бұрады (ағылш. curl – бұрау), осыдан спорттың аты шыққан.

Лақтыру техникасы күрделі және екі негізгі құрамдас бөліктен тұрады: тастың берілуі мен сыпыру (sweeping). Сыпырушылар арнайы щеткалармен мұзды үйкеп, тастың алдындағы жолды «тазартады», бұл тастың жылдамдығын сақтауға және оның қисық сызықты траекториясын басқаруға көмектеседі. Лақтыру кезінде тастың қолсабы хог-лайнды кесіп өтпестен босатылуы керек. Сонымен қатар, алғашқы төрт лақтыру кезінде Free Guard Zone ережесі қолданылады, яғни домның алдындағы белгілі бір аймақта орналасқан тастарды ойыннан шығаруға болмайды, бұл стратегиялық мүмкіндіктерді арттырады.

4. Ұйымдастыру және төрешілік

Халықаралық керлинг жарыстары Халықаралық керлинг федерациясы (World Curling Federation, WCF) басқарады. Негізгі жарыстардың қатарына Қысқы Олимпиада ойындары, Әлем чемпионаты (ерлер, әйелдер және аралас командалар), Еуропа чемпионаты және Тынық мұхиты – Азия чемпионаты кіреді.

Жарыс төрешілік құрамына кіреді: бас төреши, оның орынбасары, бас хатшы және ойын турын қамтамасыз ететін төрешілер бригадасы. Олар ережелердің орындалуын қадағалайды, ұпайларды есептейді және даулы жағдайларды шешеді.

5. Команда капитанының рөлі мен стратегиясы

Керлингте команда капитанының (скиптің) рөлі ерекше маңызды. Скип – бұл ұжымның тактикалық миы, әр энд пен әр лақтыру үшін стратегияны анықтайтын адам. Дәл ол қандай шешім қабылдау керектігін шешеді: қорғаныстық «күзетшіні» орналастыру ба, домның ортасына дәл тигізу (дро) ба, әлде қарсылас тасын күшті шығару (тазалау) ба. Скип сонымен қатар сыпырушылардың (щеткамен жұмыс істейтін ойыншылар) әрекеттерін басқарады, оларға мұзды үйкеу қажеттілігі мен қарқындылығы туралы бұйрық береді. Бұл одан тек тастың мұз бойымен сырғанау физикасын терең түсінуді ғана емес, сонымен бірге қарсыластың әрекеттерін болжап, есеп пен эндтің нөміріне қарай тактиканы жылдам өзгерте білу қабілетін талап етеді. Осылайша, команданың табысы тек лақтырулардың физикалық дәлдігіне емес, сонымен қатар скиптің интеллектуалдық жұмысына да байланысты, бұл керлингті мұздағы шахмат ойыны деңгейіне көтереді.

6. Жабдықтардың эволюциясы мен технологиялардың әсері

Қазіргі заманғы керлинг жабдықтар мен технологиялар саласында айтарлықтай эволюциядан өтуде, бұл тактика мен нәтижелерге тікелей әсер етеді. Егер бұрын мұзды үйкеу щеткаларының табиғи щетинкалары болса, бүгінде жоғары технологиялы синтетикалық жабындар мен эргономикалық композитті саптар қолданылады, олар үйкеліске тиімдірек әсер етуге мүмкіндік береді. Аяқ киімге арналған тефлонды слайдерлер стандартқа айналды, олар тамаша сырғанауды қамтамасыз етеді. Одан да маңыздысы, жаттығу процесінде брос техникасын микроталдау және түзетулер енгізу үшін таспенің жылдамдығын, айналуын және траекториясын бақылайтын, тас саптарына орнатылатын датчиктермен бірге баяу түсірілген видео-талдау жүйелері белсенді қолданылады. Мұндай технологияландыру, бір жағынан, ойынның объективтілігі мен дәлдігін арттырса, екінші жағынан, әрдайым тәжірибелі керлингистің негізгі дағдысы болған дәстүрлі рух пен «мұз сезімін» сақтау туралы пікірталастар туғызады.

Қорытынды

Керлинг – бұл терең тарихи тамырлары бар және нақты ережелерге негізделген күрделі стратегиялық спорт түрі. Жүргізілген зерттеу келесі негізгі қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді:

1. Керлинг Шотландияда XVI ғасырда пайда болған, алғашқы ресми клубтар мен бірыңғай ережелер XVIII-XIX ғасырларда қалыптасқан. Оның ХХ ғасырдағы халықаралық танымалдылыққа ие болуы әлем чемпионаттары мен 1998 жылғы Олимпиадаға қатысуымен белгіленді.
2. Ойынның негізгі мақсаты – өз тастарын домның ортасына жақындатқанға немесе қарсылас тастарын ығыстырғанға негізделген 10 эндтен тұратын тактикалық бақталас. Ұпай есебі әр эндтің соңында домдағы тастардың қатысты орналасуына қарай жүргізіледі.
3. Керлинг алаңы мен инвентары стандартталған, бұл жарыс әділдігін қамтамасыз етеді. Тастардың ерекше пішіні мен мұзды сыпыру әдісі ойынға бірегей физикалық және тактикалық өлшем береді.
4. Керлинг тек физикалық дайындықты ғана емес, сонымен бірге жоғары деңгейдегі тактикалық ойлау, командалық жұмыс және дәлдікті талап етеді. Бұл оны басқа спорт түрлерінен ерекшелендіреді және оның тартымдылығын арттырады.
5. Қазіргі уақытта керлинг халықаралық деңгейде белсенді дамып, жаңа аймақтарда, соның ішінде Орталық Азияда таралуда. Оның тарихы мен ережелерін түсіну спорттың мәдениетін насихаттауға және оны жан-жақты дамытуға үлес қосады.

Осылайша, керлинг қарапайым халықтық ойыннан заманауи күрделі спортқа дейін ұзақ жол жүрді. Оның бай тарихы мен егжей-тегжейлі ережелері оны әлемдік спорт қауымдастығының маңызды құрамдас бөлігіне айналдырды.

Әдебиеттер тізімі

1. Smith, J. The Early History of Curling in Scotland. – Edinburgh: Scottish Academic Press, 2005. – 180 p.
2. Whyte, H. A., & Thompson, D. The Curling Clubs of Scotland: Their Origins and Development. – Glasgow: Glasgow University Press, 2010. – 224 p.
3. The Royal Caledonian Curling Club. The Laws of Curling and Rules of the Game. – Perth: RCCC Publications, 2018. – 65 p.
4. World Curling Federation. The Rules of Curling. – [Электрондық ресурс]. – URL: https://worldcurling.org/rules/ (қаралған күні: 06.12.2023).
5. Graham, R. The Science and Sport of Curling: Equipment and Technique. – Cambridge: Cambridge University Press, 2019. – 150 p.
6. Әбдірахманов К.С. Қысқы спорт түрлерінің тарихы мен әдістемесі. – Алматы: Спорт баспасы, 2017. – 245 б.
7. Peterson, M. Curling at the Olympic Games: A Historical Overview // Journal of Sport History, 2020. – Vol. 47, No. 2. – P. 210-225.
8. Негізгі талаптар журналға мақала жариялауға [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/trebovaniia-k-oformleniiu-stati.html